دانراوه له‌لایه‌ن: ده‌نگی ئیسلام زاراوه‌ی دێمۆكراسی له دوو وشه‌ی یۆنانی پێكدێت، كه بریتین له وشه‌ی (Demos) كه به مانای گه‌ل دێت، له‌گه‌ڵ وشه‌ی (Kratos) كه بە مانای ده‌سه‌ڵات دێت، واته: حوكمی گه‌ل، بیرۆكه‌ی دێمۆكراسیش له سه‌ره‌نجامی زوڵم و دیكتاتۆریه‌تی ده‌ره‌به‌گی و كڵێساكان له ڕۆژئاوا سه‌ریهه‌ڵدا. ناوه‌رۆكی ئه‌م بیرۆكه‌یه‌ش بریتی بوو له‌وه كه ده‌سه‌ڵات له كڵێسا بسه‌نرێته‌وه و بدرێت به گه‌ل، واته گه‌ل خۆی حوكمی خۆی بكات و چاره‌نووسی خۆی دیاری بكات و هه‌قی ڕه‌هاشی هه‌بێت بۆ موحاسه‌به‌كردن و ته‌مێكردنی ده‌سه‌ڵات و كڵێسا. ئه‌مه‌ش بێ گومان وێڕای دژایه‌تیكردن، پێچه‌وانه‌شه له‌گه‌ڵ بنه‌ما و ڕێنوێنییه‌كانی ئیسلام، چونكه مه‌رجه‌عی بنه‌ڕه‌تی له حوكمی ئیسلامیدا بریتییه له خوا و پێغه‌مبه‌ر (صلى الله عليه وسلم)؛ خوای گه‌وره ده‌فه‌رموێت: إِنِ الْحُكْمُ إِلَّا لِلَّهِ. (الأنعام: ٥٧). واته: هیچ حوكمێك ڕه‌وا نییه حوكمی خوا نه‌بێت. یان ده‌فه‌رموێت: وَمَا اخْتَلَفْتُمْ فِيهِ مِنْ شَيْءٍ فَحُكْمُهُ إِلَى اللَّهِ. (الشورى: ١٠). [واته: Tafsir]ئه‌گه‌ر دووبه‌ره‌كی و ناچوونیه‌كێكتان له شتێكدا لێ دروست بوو، ئه‌وه حوكمه‌كه‌ی ده‌گه‌ڕێته‌وه لای خوا. یان ده‌فه‌رموێت: وَلا يُشْرِكُ فِي حُكْمِهِ أَحَداً. (الكهف: ٢٦).واته: با هیچ كه‌س شه‌ریك له حوكمی خوادا بڕیار نه‌دات. له (ده) خوێندنه‌وه‌كه‌ش (القراءات العشرة) ده‌بینین كه‌وا (ابن عامر) به (وَلَا تُشْرِكُ) واته: به بۆر ده‌یخوێنَێته‌وه، كه وا ده‌گه‌یه‌نێت خوا كه‌س نه‌كاته هاوبه‌شی خۆی له حوكمگێڕانیدا، حه‌ڵاڵ و حه‌رامیش ته‌نها مافی خۆیه‌تی و به‌س. بۆیه‌ش فه‌رمووی: فَمَنْ كَانَ يَرْجُوا لِقَاءَ رَبِّهِ فَلْيَعْمَلْ عَمَلاً صَالِحاً وَلا يُشْرِكْ بِعِبَادَةِ رَبِّهِ أَحَداً (الكهف: ١١٠ ]. واته: هه‌ركه‌س له ئێوه بۆ دیداری په‌روه‌ردگاری به‌ئاواته، با كاری چاك ڕه‌چاو بكات و له غه‌یره‌ز په‌روه‌ردگاری خۆی هیچكه‌سێك نه‌په‌رستێت. یان ده‌فه‌رموێت: أَفَحُكْمَ الْجَاهِلِيَّةِ يَبْغُونَ وَمَنْ أَحْسَنُ مِنَ اللَّهِ حُكْماً لِقَوْمٍ يُوقِنُونَ (المائدة: ٥٠). واته: ئایا حوكمی نه‌فامی ده‌خوازن؟ ئه‌ی چ حوكمێك له حوكمی خوا په‌سندتر و باشتره بۆ گه‌لێكی په‌رته‌وازبوو؟ یان فَإِنْ تَنَازَعْتُمْ فِي شَيْءٍ فَرُدُّوهُ إِلَى اللَّهِ وَالرَّسُولِ إِنْ كُنْتُمْ تُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الْآخِرِ ذَلِكَ خَيْرٌ وَأَحْسَنُ تَأْوِيلاً. (النساء: ٥٩). واتە: ئه‌گه‌ر بڕواتان به خودا و به ڕۆژی دوایی هه‌یه، كێشه‌ی خۆتان حه‌واڵه‌ی خوا و پێغه‌مبه‌ری بكه‌ن، ئه‌م كاره بۆتان باشتره و ئاكامی چاكتری هه‌یه. یان فَلا وَرَبِّكَ لا يُؤْمِنُونَ حَتَّى يُحَكِّمُوكَ فِيمَا شَجَرَ بَيْنَهُمْ ثُمَّ لا يَجِدُوا فِي أَنْفُسِهِمْ حَرَجاً مِمَّا قَضَيْتَ وَيُسَلِّمُوا تَسْلِيماً. (النساء: ٦٥). واته: به‌ڵام نه‌خێر، سوێنده كه به په‌روه‌ردگاری تۆ ئه‌مانه نابنه خاوه‌نی بڕوا، مه‌گین وه‌ختێك كه له كێشه و هه‌رای نێوان خۆیاندا بتكه‌نه داوه‌ر و له‌دڵه‌وه به هه‌ر فه‌رمانێك تۆ بیده‌ی ڕه‌دایان بێت و به‌ته‌واوی ملكه‌چی بن. كه‌واته: مه‌رجه‌ع له شه‌ریعه‌تدا بریتییه له كتێبی خوا و سوننه‌تی پێغه‌مبه‌ر (صلى الله عليه وسلم) و ئه‌وه‌ی كه زانایانیش ئیستینباتی لێده‌كه‌ن هه‌ر گه‌ڕانه‌وه‌یه لای قورئان و سوننه‌ت، بۆیه هه‌تا گوڵبژێركردن و هه‌ڵبژاردنیشی له‌لایه‌ك و پشتگیریكردنی له‌لایه‌ك هه‌ر له دینی خوادا ڕه‌فزه، وه‌ك خوای گه‌وره ده‌فه‌رموێت: وَمَا كَانَ لِمُؤْمِنٍ وَلا مُؤْمِنَةٍ إِذَا قَضَى اللَّهُ وَرَسُولُهُ أَمْراً أَنْ يَكُونَ لَهُمُ الْخِيَرَةُ مِنْ أَمْرِهِمْ. (الأحزاب: ٣٦). واتە: ئه‌گه‌ر خوا و پێغه‌مبه‌ره‌كه‌ی فه‌رمانیان به هه‌ركارێك دا، هیچ پیاوێك و هیچ ژنێكی خاوه‌ن باوه‌ڕ ناتوانن بێن و (كامیان پێ خۆشه و به‌كه‌ڵكیان دێت) بێن هه‌ڵیبژێرن. بۆیه ده‌بینین هه‌ر له ئیسلام خۆی كاری حاكم و مه‌حكوومی دیاری كردووه و باسی له چۆنیه‌تیی دامه‌زراندن و په‌یوه‌ندییه‌كانی له‌گه‌ڵ خه‌ڵكدا كردووه. هه‌روه‌ها حه‌ق و حقووقه‌كانی نێوانیشیان هه‌ر له‌م دینه ئاسمانییه كه قورئانی پیرۆزه وه‌ك مانگی چوارده ڕۆشن كردووه كه حه‌وجێ به‌په‌نجه جوڵانێ نه‌كات. بۆیه هیچ پێویستمان به هیچ به‌رنامه و ڕێسایه‌كی تر نییه، نه‌خاسمه ئه‌و به‌رنامه و ڕێسایه زاده‌ی بیری ئینسان بێت، ئینسانیش وه‌كچۆن هه‌ستی بینینی یا بۆنكردنی یا بیستنی سنوورداره، دیاره كه ئه‌قڵیشی هه‌ر سنوورداره، بۆیه هه‌موو ئاقڵمه‌ندانی دونیا كۆ ببنه‌وه و بیانه‌وێت شتێك بۆ مرۆڤایه‌تی پێشكه‌ش بكه‌ن، ئه‌وه له سنووری ئه‌م دینه تێناپه‌ڕێت و له‌م شه‌ریعه‌ته ئاسمانییه بۆیان دیاری كراوه و ڕێكخراوه. به‌ڵام دێمۆكراسی كه له‌سه‌ر زمانان باوه و لای خه‌ڵكی ئاشكرا و ڕوونه هه‌میشه وا پێناسه كراوه، كه دێمۆكراسی بریتییه له ڕاوێژبه‌یه‌كتركردن، دیاره وه‌ك له بنجوبنه‌وانی دێمۆكراسیش كه باسمان كرد قه‌ت له‌گه‌ڵ بیروبۆچوونی شوورا یه‌كناگرێته‌وه، چونكه ڕاوێژ و شوورا له شه‌ریعه‌تدا په‌یامێكی خودایییه و خودا فه‌رمانی پێكردووه، وه‌ك ده‌فه‌رموێت: وَأَمْرُهُمْ شُورَى بَيْنَهُمْ. (الشوری: ٣٨). واتە: ئه‌وان كارگه‌لیشیان به ڕاوێژه. یان ده‌فه‌رموێت: وَشَاوِرْهُمْ فِي الْأَمْرِ. (آل عمران: ١٥٩). واتە: له كار ڕاوێژ و ته‌گبیریان پێ‌بكه. بۆیه ده‌بینین كه‌وا پێغه‌مبه‌ر (صلى الله عليه وسلم) له زۆر شوێنان ڕاوێژی به یارانی كردووه، به‌تایبه‌ت له شه‌ڕی ئوحود، ڕاوێژی پێكردن كه ئایا له مه‌دینه بمێننه‌وه یاخود بچنه ده‌ره‌وه و له‌وێ ڕووبه‌ڕووی دوژمنان ببنه‌وه. هه‌رچه‌ند خۆی حه‌زی به‌وه بوو كه له مه‌دینه بمێننه‌وه، به‌ڵام هێندێك له یارانی پێیان باش بوو كه بچنه ده‌ره‌وه. ئه‌ویش به‌گوێی كردن (سه‌یری "دلائل النبوة للبيهقي ٣/٢٠٤ و مستدرك الحاكم ٢/١٢٨" بکە). یان ده‌بینین كه‌وا سه‌باره‌ت به كێشه‌ی دیله‌كانی شه‌ڕی به‌در ڕاوێژی پێكردن یان ده‌بینین كه ڕاوێژی به عه‌لی و به ئوسامه كرد سه‌باره‌ت به چیرۆكی تۆمه‌ته‌كه‌ی كه درا پاڵ عائیشه‌ی دایكمان یان سه‌باره‌ت ئازاره‌كه‌ی دایكانی بڕوادار كه به پێغه‌مبه‌ریان دا وهتد... بۆیه ئه‌بووهوره‌یره -خوا لێی ڕازی بێت- ده‌ڵێت: "كه‌سم نه‌بینیوه كه به‌قه‌د پێغه‌مبه‌ر (صلى الله عليه وسلم) ڕاوێژی به یارانی كردبێت." (أخرجه البيهقي في سنن الكبرى ١٠/١٠٩). هه‌روه‌ها بوخاری -به‌ڕه‌حمه‌ت بێت- ده‌ڵێت: "هه‌روه‌ها پێشه‌وایان له‌دوای پێغه‌مبه‌ر (صلى الله عليه وسلم) به‌ردەوام ڕاوێژیان به زانایان كردووه، خۆ ئه‌گه‌ر پێویستییه‌كانیش له قورئان سوننه‌ت ڕوون بوونایه، ئه‌وه نه‌ده‌چوون كه ڕا و بۆچوونی كه‌سانی تر وه‌ربگرن." له‌كوێوه ڕاوێژ له‌گه‌ڵ بیر و بۆچوونی دێمۆكراسی یه‌كناگرێته‌وه؟ (١) ڕاوێژ له شتێدا ده‌كرێت كه له قورئان و سوننه‌ت هیچ ڕوونكردنه‌وه‌یه‌كی له‌سه‌ر نه‌درابێت، به‌ڵام دێمۆكراسی له هه‌موو شتێكییه‌وه ده‌بێت بگه‌ڕێته‌وه سه‌ر ڕای گه‌ل! بۆیه ئه‌گه‌ر گه‌ل له‌دژی ده‌قێكی قورئان هه‌ڵوێ‌ستیان وه‌رگرت و له‌دژی وه‌ستانه‌وه، ئه‌وه له سیسته‌می دێمۆكراسی ده‌بێت وه‌ربگیرێت و حسیبَی له‌سه‌ر بكرێت. دیاره ئه‌مه‌ش له دینی خوادا موخالیف به شه‌رعه. (٢) ڕاوێژكاران له شه‌ریعه‌تی ئیسلامی سیفه‌ت و خه‌سڵه‌تی تایبه‌تیان ده‌بێت هه‌بێت له‌و كارانه‌ی كه ڕاوێژی له‌سه‌ر ده‌كرێت، به‌ڵام له دێمۆكراسی حوكم حوكمی گه‌له و ده‌بێت به‌رده‌وام نوێنه‌ریان هه‌بێت له هه‌موو شتێكدا. به‌م پێیه له‌سه‌ر مسوڵمانان پێویسته كه ئه‌م زاراوه‌ی دێمۆكراسیییە عه‌كس نه‌كه‌نه‌وه له‌گه‌ڵ شوورای ئیسلامی، بگره ده‌بێت خۆشیان له به‌كارهێنانی بپارێزن وه‌ك بڵێت یان بنووسێت: دێمۆكراسی له ئیسلامدا، یان دێمۆكراسی له ئیسلامدا هه‌یه، چونكه ئه‌م وشه‌یه وشه‌یه‌كی فاسدی له‌كه‌ڵككه‌وتووه و له‌گه‌ڵ ئیسلام ڕێكناكه‌وێت، هه‌روه‌ك بۆ جێگرتنه‌وه‌ی ئایینه ئاسمانییه‌كانیش هاتۆته پێش و له شوێنان به‌كار ده‌برێت و ئیشی پێده‌كرێت. بۆیه ده‌بێت ئه‌و چه‌مكه له مێشكی موسڵمانان به‌م شێوه‌ی كه باس كرا بسڕێته‌وه، بۆ ئه‌وه‌ی هه‌رده‌م ته‌سلیم به‌و زاراوه و ئاخافتنانه بین كه خوا هه‌ڵیبژاردوون. بۆیه ده‌بینین كه خوا له‌كاتی خۆی وشه‌ی (راعنا)ی گۆڕی، چونكه جووله‌كه‌كان به مه‌به‌ستێكی خراپ له‌به‌رامبه‌ر موسڵمانان به‌كاریان ده‌هێنا: خوای گه‌وره‌ش به بڕوادارنی فه‌رموو: يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لا تَقُولُوا رَاعِنَا وَقُولُوا انْظُرْنَا وَاسْمَعُوا . (البقره: ١٠٤). واته: ئه‌ی گه‌لی خاوه‌ن باوه‌ڕ! ئێوه مه‌بێژن (راعِنا)، بێژن "ته‌ماشامان بكه" و گوێ بده‌نێ. وصلى الله وسلم وبارك على نبينا محمد وعلى آله وصحبه. ـــــــــــــــــــــ سه‌رچاوه: http://www.almoslim.net/rokn_elmy/show_question_main.cfm?id=31007