دانراوه له‌لایه‌ن: باوکی موحه‌ممه‌د قسه‌ی پاشینه‌كان زۆره و كه‌مفه‌ڕوبه‌ره‌كه‌ته (كلام المتأخرين كثير قليل البركة) (عه‌قیده‌ی ته‌حاوی). ئه‌گه‌ر هه‌موو خه‌ڵكی سه‌رزه‌وی كۆ ببنه‌وه، هه‌موو ژیری و سه‌لیقه‌یان بخه‌نه گه‌ڕ تاكو وێنه‌ی ئه‌م موعجیزه‌یه، وێنه‌ی ئه‌م یاداوارییه، وێنه‌ی ئه‌م ته‌واوكاری و گشگیرییه، نزیك خستنه‌وه‌ی ئه‌م بنه‌مایه له هه‌موو ڕووداوو كاره‌كاندا بێنن، زۆر به ڕوونی و ئاشكرا ده‌سه‌وسان ئه‌وه‌ستن له ڕوویدا، له سه‌رو ئه‌وه‌شه‌وه بێ تواناییان له به‌رامبه‌ری كتێب و فه‌رمووده‌ی خوای گه‌وره‌دا گه‌وره‌ترو دیارتره. پێشینه چاكه‌كانیش به‌و شێوه‌یه بوون، هه‌روه‌ك له‌وه‌و پێش له باسی كۆمه‌ڵ و تاقمه‌كاندا باسمان لێوه كرد، هه‌ریه‌ك له خه‌وارج و قه‌ده‌ری و شیعه له سه‌رده‌می پێشینه چاكه‌كاندا -هه‌بوون، هه‌روه‌ها كه موڕجیئه‌كانیش له كۆتایی سه‌رده‌می شوێن كه‌وتووه‌كاندا-التابعین- په‌یدا بوون. زانایانی پێشین په‌رچ و وه‌ڵامی ئه‌مانه‌یان دایه‌وه‌و چه‌ند قسه‌یه‌كی كورت و پوخت به‌ڵگه‌یان نه‌هێشتن، به‌ڵام پڕماناو به‌ڵگه‌بڕ، به‌ڵام پاشینه‌كان(المتأخرين) ئه‌گه‌ر یه‌كێكیان بیویستایه وه‌ڵامی خه‌وارجه‌كان بداته‌وه به نموونه ئه‌وه چه‌ند به‌رگ و كتێبی له سه‌ر ئه‌نووسین، ئه‌تخوێنده‌وه‌و هیچی واشی لێ به‌رهه‌م نه‌ئه‌هات، بۆیه قسه‌كانیان زۆرو بێ به‌ره‌كه‌ت بوو، به‌ڵام ئه‌بینیت ئیبن عه‌بباس خوا لێی ڕازی بێت كاتێك ئه‌چێت بۆ مونازه‌ره‌ی خه‌وارجه‌كان له‌و سه‌ره‌وه به هه‌زارانیان لێ په‌شیمان ئه‌كاته‌وه له‌گه‌ڵیدا دێنه‌وه ناو باوه‌شی حه‌ق و په‌شیمان ده‌بنه‌وه، ته‌نها به چه‌ند وشه‌یه‌ك، به‌ڵام پڕماناو پڕ متمانه. به‌مه فه‌زڵ و گه‌وره‌یی زانایانی هاوه‌ڵان و پێشینمان بۆ ده‌رئه‌كه‌وێت و ئه‌زانین كه خاوه‌نی چ فه‌زڵ و ڕێزێك بوون خوا له گشتیان ڕازی بێت، كه به‌ڕاستی قسه‌كانیان گشگیرو هه‌مه‌ڕوو بوو به به‌راورد به‌وانه‌ی كه پاش ئه‌وان هاتن، ده‌سته‌واژه‌و قسه‌ی كه‌م به‌ڵام فه‌ڕو به‌ره‌كه‌ت و كاریگه‌رییان زۆر بوو، كاتێك مونازه‌ره‌ی قه‌ده‌ری و شیعه‌كان یان هه‌ر كۆمه‌ڵێكی تریان بكردایه، ده‌سته‌واژه‌یه‌كی كورت یان دوو ده‌سته‌واژه‌یان ئه‌وت و ئیتر ئه‌بووه مه‌رهه‌م بۆ دڵه نه‌خۆشه‌كان و ئه‌وه‌ی مه‌به‌ستی وه‌رگرتنی هه‌ق و ڕاستی بوایه خۆی ئه‌دا به ده‌سته‌وه‌و ئه‌یزانی كه ئه‌وانه ڕاست ئه‌كه‌ن و قسه‌كه‌یان ته‌واوه. كاتێك پێاوێك دێته لای ئیمام مالیك پرسیاری لێ ئه‌كات ده‌ڵێ: چۆن خوا وه‌ستاوه(له سه‌ر ته‌ختی فه‌رمانڕه‌وایی خۆی)؟ ئیمام مالیك به جۆرێك وه‌ڵامی ده‌داته‌وه كه تا ئێسته‌ش ئێمه له باسی سیفاته‌كانی خوای گه‌وره‌دا هه‌ر ئه‌یڵێینه‌وه دووباره‌ی ئه‌كه‌ینه‌وه، وه ئه‌گه‌ر كتێبیشمان له سه‌ر ئه‌و بابه‌ته دانا ده‌رناچین له‌و قسه‌و تێگه‌یشتنه‌ی كه ئیمام مالیك له وه‌ڵامی ئه‌و پیاوه‌دا وتویه‌تی: ئه‌ویش كه فه‌رموی: [الاستواء معلوم والكيف مجهول والإيمان به واجب والسؤال عنه بدعة جاء ]عن مالك بن أنس، وشيخه ربيعة بن عبد الرحمن، وأم سلمة رضي الله عنها. {وه‌ستان مه‌علوم و زانراوه، وه چۆنیه‌تیه‌كه‌ی نادیارو نه‌زانراوه، وه ئیمانیش پێی واجبه، وه پرسیاركردنیش لێی بیدعه‌وه داهێنراوه}. سبحان الله! چۆن خوای گه‌وره ئه‌م وریایی و تواناو ئاماده‌ییه‌ی پێ دابوون! هه‌مووی له به‌ر ئه‌وه بوو چونكه به باشترین و چاكترین شێوه كتێبی خوایان ئه‌خوێنده‌وه‌و تێ ئه‌گه‌یشتن و له به‌رده‌م ئایه‌ته‌كانیدا ئه‌وه‌ستان، باوه‌ڕیان به فه‌رمووده‌كانی پێغه‌مبه‌ر(صلی الله علیه وسلم) له دڵیاندا ڕیشه‌ی داكوتابوو، به هۆی ئیمان و باوه‌ڕی پته‌ویان خوای گه‌وره كانگاكانی خێرو زانست و پارێزكاری و زانیاری به سوودی له دڵیاندا ته‌قانده‌وه، فیراسه‌تی ئیماندارو هێزی تێڕوانینی ئیمانیی پێ به‌خشین، ئه‌م ده‌سته‌واژه وردو گشگیرو هه‌مه‌ڕوانگانه‌یان ئه‌هێنا، هه‌رچه‌نده بچینه ناو بابه‌تی سیفاته‌كان و قسه‌یان لێ بكه‌ین و لێیان بكۆڵینه‌وه له‌و چوار بناغه‌یه ده‌رناچین كه ئیمام مالیك ڕه‌حمه‌تی خوای لێ بێت بۆ تێگه‌یشتن و وه‌رگرتنی سیفاته‌كانی خوا گه‌وره دایڕشتن، قسه له سه‌ر هیچ سیفه‌تێك ناكه‌ین له ژێر ڕۆشنایی ئه‌و چوار بنه‌مایه‌دا نه‌بێت، چونكه ماناكانیان بۆ هه‌موو كه‌سێك ڕوون و ئاشكرایه، ئه‌وه‌ش كه چۆنیه‌تیه‌كه‌ی نادیاره‌و نه‌زانراوه هۆكه‌ی ئه‌وه‌یه كه ئێمه نه‌شاره‌زاوو بێ ئاگاین له زاتی خواو نازانین چۆنه، خۆ ئه‌گه‌ر بێتواناش بوین له په‌یبردن و شاره‌زا بوون له زاتی خوا ئه‌وه چۆنیه‌تی سیفاته‌كانیشی نازانین، ئه‌وه‌ش كه پرسیار لێكردنی بیدعه‌و كارێكی داهێنراوه ئه‌وه‌یه كه هه‌موو ئه‌و كۆمه‌ڵ و تاقمانه‌ی كه پێچه‌وانه بوون به‌وه‌ی پێغه‌مبه‌ر(صلی الله علیه وسلم) هه‌واڵی پێ داوه ئه‌وه به كۆمه‌ڵ و تاقمێكی بیدعی و داهێنراو ئه‌درێنه قه‌ڵه‌م، ئه‌مه‌ش له‌و به‌ڵگه زۆرانه‌یه كه به‌ڵگه‌ن له سه‌ر فه‌زڵ و گه‌وره‌یی پێشین وه‌ك دانه‌ر ڕه‌حمه‌تی خوای لێ بێت باسی كردووه. له به‌ر ئه‌وه‌ی كاتێك كه ئێمه و هه‌موو ئیماندارێكیش به خواو پێغه‌مبه‌ر ئه‌ڵێین: له سه‌رمان پێویسته‌و ئه‌بێ شوێن ئاسارو پاشماوه‌كانیان بكه‌وین و هه‌نگاو به دویاندا هه‌ڵگرین، ده‌بێ سه‌یربكه‌ین و ورد بینه‌وه ئه‌وان له چ شتێكدا قوڵ بونه‌ته‌وه ئێمه‌ش تێیدا قوڵ ببینه‌وه‌و باسیان لێوه بكه‌ین، وه ئه‌وه‌ش كه لێی بێ ده‌نگ بوون ئێمه‌ش لێی بێ ده‌نگ بین، وه هه‌ر وه‌ڵامێكیان بۆ هه‌ر پرسیارێك بوبێت ئێمه‌ش به هه‌مان شێوه وه‌ڵام بده‌ینه‌وه، ئه‌و كاته ئه‌زانین كه ئه‌مه ڕاسته‌و ئێمه له سه‌ر ڕێگه‌ی ڕاستین، هه‌روه‌ك بوخاری ڕه‌حمه‌تی خوای لێ بێت له ده‌روازه‌ی ئیماندا و له په‌رچدانه‌وه‌ی موڕجیئه‌كاندا هه‌مان شێوازی گرتۆته به‌ر. یه‌زیدی یانق ده‌ڵێت: له باره‌ی موڕجیئه‌وه پرسیارم له ئه‌بو وائلی برای ئیبن سه‌له‌مه كه شوێنكه‌وتویه‌كی به‌ناوبانگه‌و قوتابی ئیبن مه‌سعووده كرد وتی: عبدالله واته ئیبن مه‌سعوود خوا لێی ڕازیبێ بۆی گێڕاومه‌ته‌وه، كه پێغه‌مبه‌ر (صلی الله علیه وسلم) فه‌رموویه‌تی: {سباب المسلم فسوق وقتاله كفر} رواه البخاري (٧٠٧٦)، و مسلم (٦٤) عن ابن مسعود . {جوێن دان به مسوڵمان فاسق بوونه‌و شه‌ڕكردنیشی كوفرو بێباوه‌ڕیه} ده‌سته‌واژه‌كه كۆتایی هات و وه‌ڵامه‌كه ته‌واو بوو پرسیاركه‌ریش به‌و وه‌ڵامه كورت و پڕ مانایه له مه‌به‌ستی خۆی گه‌یشت، له‌م ده‌سته‌واژه‌یه‌دا گه‌وره‌ترین په‌رچدانه‌وه‌ی موڕجیئه‌كانی لێ وه‌رده‌گرین، هه‌روه‌ها چه‌ند نموونه‌ی زۆری تریش، جا سه‌یر كه! وه‌ڵامی ئه‌و زانایانه چۆن بووه، خاوه‌ن چ تواناو مه‌له‌كه‌یه‌كی ژیریی به‌هێز بوون كه توانیویانه به كورتترین وه‌ڵام مه‌به‌ستی سه‌ره‌كی و بنه‌ڕه‌تی بپێكن. ئه‌وانه‌ی كه به نموونه له فیقهدا ئه‌ڵێن: ئێمه شاره‌زاو فه‌قیهترین له هاوه‌ڵه‌كان چونكه هاوه‌ڵه‌كان به جیهاده‌وه خه‌ریك بوون، كاتیان نه‌بووه‌و لێبڕاو نه‌بوون بۆ ده‌رهێنانی بنه‌ما فقهییه‌كان و بنچینه‌كانی زانیاری فیقه شاره‌زا نه‌بوون، جا كاتێك ئێمه هاتین و بنه‌ما ئوسوڵیه‌كانمان دانا ئه‌توانین له ڕێگه‌یانه‌وه ڕێگه‌ی دۆزینه‌وه‌ی به‌ڵگه‌كان شاره‌زا ببین، ئه‌وانه له ڕاستیدا ڕێزو قه‌دری هاوه‌ڵه‌كانیان نه‌زانیوه‌و و مافی ته‌واوی خۆیانیان پێ نه‌داوون. به ڕاستی خۆ خه‌ریككردن به‌وه‌ی كه له هاوه‌ڵه‌كانه‌وه هاتووه‌خوا لێیان ڕازیبێ، شوێن كه‌وتنی فیقه و ئاسارو پاشماوه‌ی ئه‌وان، حیكمه‌ت و دانایی به‌سه‌ر خاوه‌نه‌كه‌یدا ده‌بارێنێت به یارمه‌تی خوا، هاوه‌ڵه‌كانی موحه‌ممه‌د (صلی الله علیه وسلم) له‌سه‌ر فیتره‌و خواڕسك كاره‌كانیان بۆ ئاهه‌ته پێش، ئه‌وه‌ی كه پێغه‌مبه‌ر(صلی الله علیه وسلم) ئه‌یفه‌رموو به فیتره‌و سه‌لیقه‌وه تێی ئه‌گه‌یشتن و مه‌به‌سته‌كه‌یان ئه‌زانی، به شێوه‌ی زانست و زانیاری شاره‌زای ده‌بوون و به كرده‌وه‌ش ده‌سه‌لماندیان و جیهادیان له سه‌ر ده‌كرد، وه بانگه‌واز‌و بانگه‌شه‌شیان هه‌ر بۆ ئه‌وه بوو، پاشانیش كه مردن جێگیرو به‌رده‌وام بوون له سه‌ری. جا هه‌ر كه‌سێ له ئه‌هلی كه‌لام وتی: گومانی تێدا نییه كه عیلم و زانیاری پێشین سه‌لامه‌ت و بێوه‌ی تره، به‌ڵام ئێمه شاره‌زاترو توندوتۆڵترو پته‌وترین، ئه‌وه گومڕاو گومڕاكه‌ریشه، به‌ڕاستی به‌و بیروباوه‌ڕه‌ی خراپه‌ی كردووه‌و سته‌می له خۆی كردووه، ڕه‌چاوی ئه‌وه‌ی نه‌كردووه خوای گه‌وره چی ده‌رباره‌ی هاوه‌ڵه‌كانی پێغه‌مبه‌ر(صلی الله علیه وسلم) فه‌رمووه، یان پێشه‌وایانی پێشین، چونكه به‌ڕاستی خوای گه‌وره خێرو چاكه‌ی ته‌نها له‌وه‌دا بۆ ئێمه به ڕه‌وا بینیوه كه شوێن ئه‌وان بكه‌وین و به‌س وَالسَّابِقُونَ الْأَوَّلُونَ مِنَ الْمُهَاجِرِينَ وَالْأَنْصَارِ وَالَّذِينَ اتَّبَعُوهُمْ بِإِحْسَانٍ [التوبة:١٠٠].{خوای میهره‌بان له‌وانه‌ی كه پێشكه‌وتن و یه‌كه‌م كه‌س بوون له ئیسلام بوون و خزمه‌تكردنی ئیسلامدا له كاروانی كۆچكه‌ران و پشتیوانان و ئه‌وانه‌ی كه به ڕێكوپێكی شوێنیان كه‌وتوون، ڕازی بووه‌و ئه‌وانیش له‌و ڕازی بوون} وه هه‌روه‌ها خوای گه‌وره ئه‌فه‌رموێت: وَالَّذِينَ جَاءُوا مِنْ بَعْدِهِمْ يَقُولُونَ رَبَّنَا اغْفِرْ لَنَا وَلِإِخْوَانِنَا الَّذِينَ سَبَقُونَا بِالْأِيمَانِ وَلا تَجْعَلْ فِي قُلُوبِنَا غِلّاً لِلَّذِينَ آمَنُوا [الحشر:١٠] {ئه‌وانه‌ی كه به شوێن كۆچبه‌ران و پشتیواناندا هاتن (تا كۆتایی دنیا ئه‌مه دوعاو نزایانه‌و به‌رده‌وام) ده‌ڵێن: په‌روه‌ردگارا له ئێمه‌و له‌و برایانه‌شمان خۆش ببه كه پێش ئێمه ڕێبازی ئیمانیان گرته‌به‌ر و له دڵه‌كانماندا هیچ جۆره بوغزو كینه‌یه‌ك مه‌خه‌ره دڵه‌كانمانه‌وه له ئاستی ئه‌وانه ئیمانیان هێناوه} خوا (سبحانه‌وتعالی) ئاوه‌ها سه‌باره‌ت به هاوه‌ڵه به‌ڕێزه‌كان ده‌فه‌رموێت، كه‌چی ئه‌مانه‌ش دێن و ده‌ڵێن: ئێمه‌و ڕێگه‌ی ئێمه مه‌حكه‌مترو پته‌وتره. ئه‌هلی سوننه‌ت هه‌موو كۆكن له سه‌ر ئه‌وه‌ی كه ئه‌گه‌ر مرۆڤی موسڵمان به ئه‌ندازه‌ی كێوی ئوحود زێڕ ببه‌خشێت ناگاته ئاستی یه‌كێكیان یان ناگاته نیوه‌شی، ، وه‌ك له پێغه‌مبه‌ره‌وه(صلی الله علیه وسلم) هاتووه به فه‌رمووده‌یه‌كی سه‌حیح، كاتێك كه ڕوو به خالیدی كوڕی وه‌لید و هاووێنه‌ی خالید ئه‌فه‌رموێت، كه ئه‌ویش هه‌ر هاوه‌ڵێكه به به‌راورد به‌وانه‌ی كه له پێش ڕزگاركردنی مه‌ككه‌دا موسڵمان بوون، یان ئه‌وانه‌ی كه له چینی پێشه‌وه‌دا بوون له فه‌زڵ و ڕێزو پێشه‌نگییان له ئیسلامدا. ده‌ی ئیتر ئه‌بێت به به‌راورد به شوێن كه‌وتووه‌كان مه‌سه‌له‌كه چۆن بێت؟ یان ئه‌وانه‌ی كه شوێن ئه‌وانیش كه‌وتوون؟! یان ئه‌وانه‌ی كه له چینه‌كانی پاش ئه‌و سێ سه‌ده‌یه هاتن كاتێك كه قسه‌ی ناڕاست دروست هاته ناوه‌وه‌و و ڕۆچوون له بیدعه‌و كاری داهێنراودا، {وتتجارى بهم الأهواء، كما يتجارى الكَلَبُ بصاحبه} أبو داود (٤٥٩٧)، و أحمد (٤/١٠٢)، و الحاكم (١/٢١٨)، و الطبراني (١٩/٣٧٦) عن معاوية بن أبي سفيان. {هه‌واو ئاره‌زووه‌كانیان ڕایئه‌كێشان هه‌روه‌ك چۆن سه‌گ خاوه‌نه‌كه‌ی به‌ملاولادا ڕاپێچ ئه‌كات}، كه له فه‌رموده‌ی سه‌حیحی پێغه‌مبه‌ردا(صلی الله علیه وسلم) هاتووه؟!!