دانراوه له‌لایه‌ن: باوکی موحه‌ممه‌د - قورئان پڕیه‌تی له به‌ڵگه له‌سه‌ر ته‌وحیدی په‌روه‌ردگارێتی شرح العقيدة الطحاوية التوحيد (الحلقة الخامسة) توحيد الربوبية القرآن مملوء بالأدلة على توحيد الربوبية الشيخ الدكتور سفر بن عبدالرحمن الحوالي من درس: توحيد الربوبية دانه‌ر -ڕه‌حمه‌تی خوای لێ بێت- ده‌فه‌رموێت: [والقرآن مملوء من تقرير هذا التوحيد وبيانه وضرب الأمثال له. ومن ذلك أنه يقرر توحيد الربوبية، ويبين أنه لا خالق إلا الله، وأن ذلك مستلزم أن لا يعبد إلا الله، فيجعل الأول دليلاً عَلَى الثاني، إذ كانوا يسلمون الأول، وينازعون في الثاني، فيبين لهم - سبحانه- أنكم إذا كنتم تعلمون أنه لا خالق إلا الله، وأنه هو الذي يأتي العباد بما ينفعهم، ويدفع عنهم ما يضرهم، لا شريك له في ذلك، فلم تعبدون غيره وتجعلون معه آلهة أخرى؟ كقوله تعالى: قُلِ الْحَمْدُ لِلَّهِ وَسَلامٌ عَلَى عِبَادِهِ الَّذِينَ اصْطَفَى آللَّهُ خَيْرٌ أَمَّا يُشْرِكُونَ * أَمَّنْ خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ وَأَنْزَلَ لَكُمْ مِنَ السَّمَاءِ مَاءً فَأَنْبَتْنَا بِهِ حَدَائِقَ ذَاتَ بَهْجَةٍ مَا كَانَ لَكُمْ أَنْ تُنْبِتُوا شَجَرَهَا أَإِلَهٌ مَعَ اللَّهِ بَلْ هُمْ قَوْمٌ يَعْدِلُونَ [النمل:٥٩، ٦٠]. يقول الله تَعَالَى في آخر كل آية: أَإِلَهٌ مَعَ اللَّهِ أي: أإله مع الله فعل هذا؟ وهذا استفهام إنكار، يتضمن نفي ذلك، وهم كانوا مقرين بأنه لم يفعل ذلك غير الله، فاحتج عليهم بذلك، وليس المعنى استفهام: هل مع الله إله؟ -كما ظنه بعضهم- لأن هذا المعنى لا يناسب سياق الكلام، والقوم كانوا يجعلون مع الله آلهة أخرى كما قال تعالى: أَإِنَّكُمْ لَتَشْهَدُونَ أَنَّ مَعَ اللَّهِ آلِهَةً أُخْرَى قُلْ لا أَشْهَد [الأنعام:١٩]. وكانوا يقولون: أَجَعَلَ الْآلِهَةَ إِلَهاً وَاحِداً إِنَّ هَذَا لَشَيْءٌ عُجَابٌ [ص:٥]. لكنهم ما كانوا يقولون: إن معه إلهاً جَعَلَ الْأَرْضَ قَرَاراً وَجَعَلَ خِلالَهَا أَنْهَاراً وَجَعَلَ لَهَا رَوَاسِيَ وَجَعَلَ بَيْنَ الْبَحْرَيْنِ حَاجِزاً [النمل:٦١] بل هم مقرون بأن الله وحده فعل هذا وهكذا سائر الآيات. وكذلك قوله تعالى: يَا أَيُّهَا النَّاسُ اعْبُدُوا رَبَّكُمُ الَّذِي خَلَقَكُمْ وَالَّذِينَ مِنْ قَبْلِكُمْ لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ [البقرة:٢١]. وكذلك قوله في سوورة الأنعام: قُلْ أَرَأَيْتُمْ إِنْ أَخَذَ اللَّهُ سَمْعَكُمْ وَأَبْصَارَكُمْ وَخَتَمَ عَلَى قُلُوبِكُمْ مَنْ إِلَهٌ غَيْرُ اللَّهِ يَأْتِيكُمْ بِهِ [الأنعام:٤٦] وأمثال ذلك] اهـ.[وه قورئانیش پڕیه‌تی له بڕیاردانی ئه‌م ته‌وحیده‌و ڕوونكردنه‌وه‌ی و هێنانه‌وه‌ی نموونه بۆی، له‌وانه‌ش بڕیاری ته‌وحیدی په‌روه‌ردگارێتی ئه‌دات و ڕوونی ئه‌كاته‌وه كه هیچ دروستكه‌رو به‌دیهێنه‌رێك نییه خوا نه‌بێت، ئه‌مه‌ش ئه‌وه به پێویست ده‌گرێت كه جگه له خوا هیچ كه‌سێكی تر نه‌په‌رسترێت و به‌ندایه‌تی بۆ هیچ كه‌سێكی تر نه‌كرێت، جا یه‌كه‌م(ته‌وحیدی په‌روه‌ردگارێتی) ئه‌كاته به‌ڵگه بۆ دووه‌م(ته‌وحیدی خوایه‌تی)، چونكه ئه‌وان یه‌كه‌میان ده‌سه‌لماندو باوه‌ڕیان پێی بوو، به‌ڵام ملیان بۆ دووه‌م نه‌ده‌داو نه‌یانده‌سه‌لماند، ئیتر خوای گه‌وره -سبحانه‌وتعالی- بۆی ڕوون كردنه‌وه كه ئه‌گه‌ر ئێوه ده‌زانن هیچ دروستكه‌رێك نییه جگه له خوا نه‌بێت، وه هه‌ر ئه‌و زاته‌یه ده‌توانێت چی سوودی بۆ به‌نده‌كان هه‌یه بۆیان ده‌سته‌به‌ر بكات، ئه‌وه‌ش زیانی هه‌یه لێیان لا بدات، هیچ هاوبه‌شێكی نییه له‌وه‌دا، ده‌ی ئیتر بۆچی جگه له‌و ده‌په‌رستن و چه‌ند خوایه‌كی تری له‌گه‌ڵدا داده‌نێت؟ وه‌ك فه‌رمووده‌ی خوا كه ده‌فه‌رموێت: قُلِ الْحَمْدُ لِلَّهِ وَسَلامٌ عَلَى عِبَادِهِ الَّذِينَ اصْطَفَى آللَّهُ خَيْرٌ أَمَّا يُشْرِكُونَ * أَمَّنْ خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ وَأَنْزَلَ لَكُمْ مِنَ السَّمَاءِ مَاءً فَأَنْبَتْنَا بِهِ حَدَائِقَ ذَاتَ بَهْجَةٍ مَا كَانَ لَكُمْ أَنْ تُنْبِتُوا شَجَرَهَا أَإِلَهٌ مَعَ اللَّهِ بَلْ هُمْ قَوْمٌ يَعْدِلُونَ [النمل:٥٩، ٦٠]. خوای گه‌وره له كۆتایی ئایه‌ته‌كه‌دا ده‌فه‌رموێت: أَإِلَهٌ مَعَ اللَّهِ واته: ئایا خوایه‌كی تر له‌گه‌ڵ خوادا ئه‌مه‌ی كردووه؟ وه ئه‌مه‌ش پرسیاری ئینكارییه، نه‌فیكردنی ئه‌وه له‌خۆ ده‌گرێت، وه ئه‌وان دانیان به‌وه‌دا نابوو كه جگه له خوا كه‌سی تر ئه‌و كارانه ناكات، خوای گه‌وره‌ش به‌مه به‌ڵگه‌ی له‌سه‌ر دانان، ماناكه‌ی –وه‌ك هه‌ندێك گومانیان وایه-پرسیار نییه له‌وه‌ی كه: ئایا له‌گه‌ڵ خوادا خوایه‌ك هه‌یه؟ چونكه ئه‌م مانایه له‌گه‌ڵ سیاق و هێنانی قسه‌كه‌دا پێك نایه‌ته‌وه، حاڵی ئه‌و گه‌له وابوو كه له‌گه‌ڵ خوادا چه‌ند خوای تریان بڕیار ئه‌داو باوه‌ڕیان پێی بوو وه‌ك خوای گه‌وره ده‌فه‌رموێت: أَإِنَّكُمْ لَتَشْهَدُونَ أَنَّ مَعَ اللَّهِ آلِهَةً أُخْرَى قُلْ لا أَشْهَد [الأنعام:١٩]. (به پێغه‌مبه‌ریان) ده‌گوت: أَجَعَلَ الْآلِهَةَ إِلَهاً وَاحِداً إِنَّ هَذَا لَشَيْءٌ عُجَابٌ [ص:٥]. به‌ڵام نه‌یانده‌گوت (له دروستكردنی ئاسمانه‌كان و زه‌وی و كاره‌كانی دیكه‌دا) خوای تری له‌گه‌ڵدایه، له‌سه‌رجه‌م ئایه‌ته‌كانی قورئاندا به ڕوونی ئه‌وه خراوه‌ته ڕوو، كه ئه‌وانه دانیان ده‌نا به‌وه‌دا كه ته‌نها خوا ئه‌و كارانه ده‌كات و خوایه‌كی دیكه‌ی له‌گه‌ڵدا نییه: جَعَلَ الْأَرْضَ قَرَاراً وَجَعَلَ خِلالَهَا أَنْهَاراً وَجَعَلَ لَهَا رَوَاسِيَ وَجَعَلَ بَيْنَ الْبَحْرَيْنِ حَاجِزاً [النمل:٦١] وه هه‌روه‌ها فه‌رمووده‌ی خوا: يَا أَيُّهَا النَّاسُ اعْبُدُوا رَبَّكُمُ الَّذِي خَلَقَكُمْ وَالَّذِينَ مِنْ قَبْلِكُمْ لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ [البقرة:٢١]. هه‌روه‌ها له سووره‌تی (الانعام)دا كه ده‌فه‌رموێت: قُلْ أَرَأَيْتُمْ إِنْ أَخَذَ اللَّهُ سَمْعَكُمْ وَأَبْصَارَكُمْ وَخَتَمَ عَلَى قُلُوبِكُمْ مَنْ إِلَهٌ غَيْرُ اللَّهِ يَأْتِيكُمْ بِهِ [الأنعام:٤٦] ] اهـ. شه‌رح و ڕاڤه‌كردن: دانه‌ر ڕه‌حمه‌تی خوای لێ بێت ڕوونی ده‌كاته‌وه كه قورئانی پیرۆز پڕیه‌تی له باسكردن و بڕیاردانی ته‌وحیدی په‌روه‌ردگارێتی، كه هه‌ر ته‌نها خوا –سبحانه‌وتعالی- به‌دیهێنه‌رو ڕۆزیده‌رو مرێنه‌رو ژیێنه‌ر و زیان لابه‌رو سوود گه‌یه‌نه‌ره، ئه‌و زاته‌ی كه كاره‌كان ڕێك ده‌خات، ئه‌وه‌ی دێ به هاواری لێ قه‌وماو و هاواركه‌ره‌وه، دێ به هانای زۆر بۆ هاتووه‌وه، زه‌ره‌رو زیان هه‌ڵده‌گرێ له‌سه‌ر كه‌سێك كه لێی بپاڕێته‌وه و داوای لێ بكات..، وه جگه له‌مانه‌ش له تایبه‌تمه‌ندییه‌كانی په‌وره‌ردگارێتی، له‌وانه كه زانینی غه‌یبی ڕه‌هاو بێ سنوور هه‌ر ته‌نها لای خوایه، وه له‌وانه: مافی یاسادانان بۆ مرۆڤه‌كان له ئایین و به‌رژه‌وه‌ندییه‌كانی دنیادا له تایبه‌تمه‌ندییه‌كانی ئه‌وه، شتانی تری زۆریش كه پێویستی ئه‌م ته‌وحیده‌ن به‌ڵكوو له داهاتودا بێته ڕێمان ان شاء الله. - قورئان پڕیه‌تی له باسكردنی ئه‌م ته‌وحیده به‌ڵام نه‌ك به ته‌نهاو به‌جیا، وه نه‌ك له‌سه‌ر ئه‌و بنه‌مایه‌ی كه وه‌ك كارێكی تازه دانی پێدا بنێت، به‌ڵكوو به هاوه‌ڵگیران ده‌ڵێت: ئا ئه‌وه‌ی ئێوه باوه‌ڕتان پێیه‌تی و دانی پێدا ده‌نێن، پێویستی ده‌كات له‌سه‌رتان كه دان بنێن به‌و شتانه‌ی تێیدا له كێشمه‌كێشم و ناكوكیدان، موشریكه‌كان ململانێ و كێشه‌یان له‌سه‌ر ئه‌وه بوو كه باوه‌ڕیان نه‌بوو ته‌نها هه‌ر خوا په‌رستراو بێت، وه هه‌ر ئه‌و به ته‌نها هاوارلێكراو و ئومێدپێكراو بێت، ترس و ئومێد ته‌نها هه‌ر له‌و زاته بێت، جه‌نگی نێوان ئه‌مان و پێغه‌مبه‌ره‌كانیان لهم ته‌وره‌یه‌دا خۆی ده‌بینییه‌وه. هاوه‌ڵگیران و خاوه‌نانی كتێب باوه‌ڕیان وابوو كه جگه له خوا ده‌سه‌ڵاتێكی تریش هه‌یه حه‌ڵاڵ و حه‌رام بكات، خوای گه‌وره ده‌یانگرێت و ئیلزامیان ده‌كات به‌وه‌ی كه ته‌نها هه‌ر خۆی بوونه‌وه‌رو مرۆڤی دروست كردووه و هه‌ر ته‌نها خۆشیه‌تی یاساو شه‌ریعه‌تیان بۆ داده‌نێ، وه هه‌ر ته‌نها ئه‌ویشه كه پێویسته له‌سه‌ر به‌نده‌كان گه‌ردن كه‌چ و گوێڕایه‌ڵی بن، نابێت هیچ كه‌سێكی جگه له‌و بكرێته خواو په‌رستشی بۆ بكرێت، وه‌ك ڕوو به خاوه‌نانی كتێب كه هاوه‌ڵ بۆ خوا داده‌نێن له شه‌ریعه‌ت و یاساداناندا ده‌فه‌رموێت: اتَّخَذُوا أَحْبَارَهُمْ وَرُهْبَانَهُمْ أَرْبَاباً مِنْ دُونِ اللَّهِ [التوبة:٣١] [(گاورو جوو) حاخام و قه‌شه‌كانی خۆیان كردۆته په‌روه‌ردگاری خۆیان له جیاتی خوا (ملكه‌چ و فه‌رمانبه‌رداریانن، ئه‌وانیش به ئاره‌زووی خۆیان شتیان بۆ حه‌ڵاڵ یان حه‌رام ده‌كه‌ن)]،وه هه‌روه‌ها ده‌فه‌رموێت: وَمَا اخْتَلَفْتُمْ فِيهِ مِنْ شَيْءٍ فَحُكْمُهُ إِلَى اللَّه... تاكو ده‌فه‌رموێت: فَاطِرُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْض.. پاشان ده‌فه‌رموێت: لَهُ مَقَالِيدُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْض.. [الشورى:١٠-١٢] (٥) كه‌سێك ئاسمانه‌كان و زه‌وی هێناوه‌ت بوون و خۆڕسكی كردوون، ده‌سه‌ڵاتی ئاسمانه‌كان و زه‌وی به ده‌سته، هه‌ر ئه‌و زاته‌یه به ته‌نها مافی ئه‌وه‌ی هه‌یه له ئاسمانه‌كان و زه‌ویدا یاساو ده‌ستوور دابنێت، شوێن شه‌رع و یاسایه‌كه‌ی بكه‌وین فه‌رمانه‌كانی گوێڕایه‌ڵی بكرێن. - له په‌ڕاوی خوادا زۆرێك له‌و ئایه‌تانه هه‌ن كه ئه‌م مانایه‌نه بیر بێننه‌وه و پاشان بیبه‌ستنه‌وه به ته‌وحیدی خوایه‌تییه‌وه، كه له‌وانه ئه‌م ئایه‌تانه‌ی له سووره‌تی (النمل)دان، خوای متعال ده‌فه‌رموێت: قُلِ الْحَمْدُ لِلَّهِ وَسَلامٌ عَلَى عِبَادِهِ الَّذِينَ اصْطَفَى آللَّهُ خَيْرٌ أَمَّا يُشْرِكُونَ [النمل:٥٩]. پاشان پێنج ئایه‌ت دێنێت كه هه‌ر یه‌كه‌یه‌ن به: أَإِلَهٌ مَعَ اللَّهِ كۆتاییان دێت،... خوای گه‌وره ده‌فه‌رموێت: أَمَّنْ خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ وَأَنْزَلَ لَكُمْ مِنَ السَّمَاءِ مَاءً فَأَنْبَتْنَا بِهِ حَدَائِقَ ذَاتَ بَهْجَةٍ مَا كَانَ لَكُمْ أَنْ تُنْبِتُوا شَجَرَهَا أَإِلَهٌ مَعَ اللَّهِ بَلْ هُمْ قَوْمٌ يَعْدِلُونَ [النمل:٦٠] تاكو ده‌فه‌رموێت: أَمَّنْ يَبْدأُ الْخَلْقَ ثُمَّ يُعِيدُهُ وَمَنْ يَرْزُقُكُمْ مِنَ السَّمَاءِ وَالْأَرْضِ أَإِلَهٌ مَعَ اللَّهِ قُلْ هَاتُوا بُرْهَانَكُمْ إِنْ كُنْتُمْ صَادِقِينَ [النمل:٦٤]. (٦) لهم سووره‌ته‌دا پاش ئه‌وه‌ی باس له گه‌لی فیرعه‌ون ده‌كات كه چۆن پێغه‌مبه‌ر مووسایان به درۆ ده‌زانێ و كوفری جحوود و نكوولیان هه‌بوو: وَجَحَدُوا بِهَا وَاسْتَيْقَنَتْهَا أَنْفُسُهُمْ ظُلْماً وَعُلُوّاً [النمل:١٤] پاش ئه‌وه‌ی باسی باوه‌ڕنه‌هێنانی گه‌لی سه‌به‌‌ء و چیرۆكی خه‌ڵكی یه‌مه‌ن ده‌كات –ئه‌وانه‌ی كه پاشاكه‌یان به‌لقیس بوو له‌گه‌ڵ سوله‌یماندا بوو سه‌لامی لێ بێت- پاشان هاتنه ناو ئایینی خواوه، وه پاش ئه‌وه‌ی باسی به درۆزانینی گه‌لی سه‌موود ئه‌كات بۆ پێغه‌مبه‌ره‌كه‌یان، پاشان باس له‌گه‌ڵی لووت و له‌ناوبردنیان ده‌كات، ئه‌م ئایه‌تانه پاش به‌سه‌رهات و له‌ناوبردنی ئه‌وان دێن، جا لێره‌وه ده‌زانین كه بابه‌ته‌كه هه‌مووی بۆ ڕۆشنكردنه‌وه‌ی ئه‌وه‌یه كه هه‌ر ته‌نها خوا په‌رستراوه، هه‌ر ئه‌و زاته گوێڕایه‌ڵ و ملكه‌چ بۆ كراوه، وه دروست نییه كه هیچێك له گوێڕایه‌ڵی و به‌ندایه‌تی و نزیك بوونه‌وه بۆ جگه له‌و زاته له هیچ كه‌سێكی تر بكرێت و بكرێته هاوه‌ڵ و هاوبه‌شی -سبحانه‌وتعالی-. ئه‌م نموونانه‌یان بۆ دێنێته‌وه و بۆیان ڕوون ده‌كاته‌وه: ئێوه كه ده‌ڵێن: هیچ كه‌سێك ئاسمانه‌كان و زه‌وی دروست نه‌كردووه خوا نه‌بێت، وه هیچ كه‌سێك باران له ئاسمانه‌وه نابارێنێت و ئه‌م هه‌موو گژو گیاو چیمه‌ن و باخچه جوانانه زیندوو ناكاته‌وه خوا نه‌بێت، ئێوه كه باوه‌ڕتان به هه‌موو ئه‌مانه هه‌یه، ئیتر خوای گه‌وره پاش ئه‌وانه وه‌ك پرسێارێكی ئینكاریی له‌سه‌ریان ده‌فه‌رموێت: أَإِلَهٌ مَعَ اللَّهِ واته: ئایا هیچ خوایه‌ك له‌گه‌ڵ خوادا ئه‌م كارانه‌ی كردووه، تاكو بیپه‌رستن له‌گه‌ڵ خواداو بیكه‌نه هاوه‌ڵ و هاوبه‌شی خوا، چونكه ئه‌گه‌ر خوایه‌كی تر جگه له‌و به‌شداری له دروستكردن و هێنانه‌بوونی ئه‌م كارانه‌دا كردووه، ئه‌وه دروسته بیپه‌رستن و به‌ندایه‌تی بۆ بكه‌ن، به‌ڵام ئه‌گه‌ر ئێوه دان ئه‌نێن به‌وه‌دا كه هه‌ر ته‌نها خۆی: تاكه له دروستكردنی ئاسمانه‌كان و زه‌ویدا، وه ته‌نهایه له‌وه‌ی كه زه‌وی كردۆته جێگه‌ی ژیان و سره‌وتن، ڕووبارو كانیاوی تێدا داناوه، شاخه‌كانی بۆ داناوه‌و له نێوان دوو ده‌ریادا نێوه‌ندو په‌رده‌ی داناوه، وه هه‌ر ئه‌وه به ته‌نها كه له تاریكاییه‌كانی ده‌ریاو وشكانیدا هیدایه‌ت ده‌دات و ڕێ ڕۆشن ده‌كاته‌وه، وه هه‌ر ئه‌وه زه‌ره‌رو زیان له‌سه‌ر ئه‌و كه‌سه لاده‌بات كه هاواری لێ ده‌كات، ئه‌گه‌ر ئێوه باوه‌ڕتان به هه‌موو ئه‌مانه هه‌یه، ده‌ی له‌سه‌رتان به پێوست ده‌گه‌ڕێت كه ته‌نها هه‌ر ئه‌ویش بپه‌رستن و به‌ندایه‌تیتان هه‌ر بۆ ئه‌و زاته بێت. هیچ كه‌سێكی تر جگه له‌و نه‌په‌رستن. هاوار و پاڕانه‌وه‌تان، نوێژتان، سه‌ربڕین و نه‌زرتان بۆ هیچ كه‌سێكی تر نه‌بێت جگه له خوای تاك و ته‌نها و بێهاوتا.