دانراوه له‌لایه‌ن: باوکی موحه‌ممه‌د ٢- ته‌وحیدی په‌روره‌ردگارێتی (توحيد الربوبية) (عه‌قیده‌ی ته‌حاوی) موقع الشيخ الدكتور سفر الحوالي شرح العقيدة الطحاوية التوحيد (الحلقة الثانية) تـوحـيـد الـربـوبـيـة: تـوحـيـد الـربـوبـيـة: الشيخ الدكتور سفر بن عبدالرحمن الحوالي من درس: "التوحيد (الحلقة الثانية) " ٢. ته‌وحیدی په‌روره‌ردگارێتی (توحيد الربوبية): دانه‌ر ڕه‌حمه‌تی خوای لێ بێ ده‌فه‌رموێت: [وأما الثاني: وهو توحيد الربوبية، كالإقرار بأنه خالق كل شيء، وأنه ليس للعالم صانعان متكافئان في الصفات والأفعال، وهذا التوحيد حق لا ريب فيه، وهو الغاية عند كثير من أهل النظر والكلام وطائفة من الصوفية، وهذا التوحيد لم يذهب إِلَى نقيضه طائفة معروفة من بني آدم، بل القلوب مفطورة عَلَى إلا قرار به أعظم من كونها مفطورة عَلَى الإقرار بغيره من الموجودات، كما قالت الرسل عليهم السلام، فيما حكى الله عنهم: قَالَتْ رُسُلُهُمْ أَفِي اللَّهِ شَكٌّ فَاطِرِ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْض [إبراهيم:١٠]. وأشهر من عرف تجاهله وتظاهره بإنكار الصانع فرعون، وقد كَانَ مستيقناً به في الباطن، كما قال له موسى عَلَيْهِ السَّلام: لَقَدْ عَلِمْتَ مَا أَنْـزَلَ هَؤُلاءِ إِلَّا رَبُّ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ بَصائِرَ [الإسراء:١٠٢] وقال تَعَالَى عنه وعن قومه: وَجَحَدُوا بِهَا وَاسْتَيْقَنَتْهَا أَنْفُسُهُمْ ظُلْماً وَعُلُوّاً [النمل:١٤] ولهذا لما قَالَ: وَمَا رَبُّ الْعَالَمِينَ عَلَى وجه الإنكار له تجاهل العارف، قال له موسى: رَبُّ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَمَا بَيْنَهُمَا إِنْ كُنْتُمْ مُوقِنِينَ * قَالَ لِمَنْ حَوْلَهُ أَلا تَسْتَمِعُونَ * قَالَ رَبُّكُمْ وَرَبُّ آبَائِكُمُ الْأَوَّلِينَ * قَالَ إِنَّ رَسُولَكُمُ الَّذِي أُرْسِلَ إِلَيْكُمْ لَمَجْنُونٌ * قَالَ رَبُّ الْمَشْرِقِ وَالْمَغْرِبِ وَمَا بَيْنَهُمَا إِنْ كُنْتُمْ تَعْقِلُونَ [الشعراء:٢٤-٢٨]. وقد زعم طائفة أن فرعون سأل موسى مستفهماً عن الماهية، وأن المسؤول عنه لما لم تكن له ماهية، عجز مُوسَى عن الجواب، وهذا غلط.، وإنما هذا استفهام إنكار وجحد كما دلت سائر آيات القُرْآن عَلَى أن فرعون كَانَ جاحداً لله نافياً له، لم يكن مثبتاً له طالباً للعلم بماهيته، فلهذا بيّن لهم موسى أنه معروف، وأن آياته ودلائل ربوبيته أظهر وأشهر من أن يسأل عنه بما هو؟ بل هو سبحانه أعرف وأظهر وأبين من أن يجهل، بل معرفته مستقرة في الفطر أعظم من معرفة كل معروف. ولم يعرف عن أحد من الطوائف أنه قَالَ: إن العالم له صانعان متماثلان في الصفات والأفعال، فإن الثنوية من المجوس، والمانوية القائلين بالأصلين: النور والظلمة، وأن العالم صدر عنهما: متفقون عَلَى أن النور خير من الظلمة. وهو الإله المحمود، وأن الظلمة شريرة مذمومة، وهم متنازعون في الظلمة، هل هي قديمة أو محدثة؟ فلم يثبتوا ربين متماثلين. وأما النَّصارَى القائلون بالتثليث، فإنهم لم يثبتوا للعالم ثلاثة أرباب ينفصل بعضهم عن بعض، بل هم متفقون عَلَى أن صانع العالم واحد، ويقولون: باسم الأب والابن وروح القدس إله واحد، وقولهم في التثليث متناقض في نفسه، وقولهم في الحلول أفسد منه، ولهذا كانوا مضطربين في فهمه، وفي التعبير عنه، لا يكاد واحد منهم يعبر عنه بمعنى معقول، ولا يكاد اثنان يتفقان عَلَى معنى واحد، فإنهم يقولون: هو واحد بالذات، ثلاثة بالأقنوم! والأقانيم يفسرونها تارة بالخواص، وتارة بالصفات، وتارة بالأشخاص. وقد فطر الله العباد عَلَى فساد هذه الأقوال بعد التصور التام، وفي الجملة فهم لا يقولون بإثبات خالقين متماثلين. والمقصود هنا: أنه ليس في الطوائف من يثبت للعالم صانعين متماثلين، مع أن كثيراً من أهل الكلام والنظر والفلسفة تعبوا في إثبات هذا المطلوب وتقريره، ومنهم من اعترف بالعجز عن تقرير هذا بالعقل وزعم أنه يتلقى من السمع] إهـٍِ ماناكه‌ی: [به‌ڵام دووه‌م كه ته‌وحیدی په‌روه‌ردگارێتییه، وه‌ك دان پێدانان به‌وه‌ی كه خوا به‌دیهێنه‌ری هه‌موو شتێكه، وه بۆ ئه‌م جیهانه دوو دروستكه‌ری هاوشێوه نین له سیفات و كرده‌وه‌یاندا، وه ئه‌م ته‌وحیده‌ش هه‌قه‌‌و هیچ گومانی تێدا نییه، وه كۆتا مه‌به‌ستی زۆرێك له ئه‌هلی كه‌لام و تێڕانین و كۆمه‌ڵێك له سۆفیه‌كانه، وه ئه‌م ته‌وحیده هیچ كۆمه‌ڵێكی دیاریكراو له نه‌وه‌ی ئاده‌م نه‌هاتوون هه‌ڵیوه‌شێننه‌وه‌و باوه‌ڕیان پێی نه‌بێت، به‌ڵكوو دڵه‌كان به فیتره‌ی خۆیان خۆرسك كراون له سه‌ر دان پێدانان و باوه‌ڕ پێهێنانی زیاتر به زاتی خوا له‌وه‌ی كه داڕێژرابن له سه‌ر دان پێدانان به جگه له‌و له دروستكراوه‌كانی دیكه، وه‌ك پێغه‌مبه‌ران (علیهم الصلاة و السلام) كه قورئان له سه‌ریان ده‌گێڕێته‌وه، ڕووه‌و گه‌له‌كانی خۆیان وتویانه: قالَتْ رُسُلُهُمْ أَفِي اللَّهِ شَكٌّ فَاطِرِ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْض إبراهيم:١٠]. وه به ناوبانگترن كه‌سێك كه به نكولیكردن و گوێخه‌فاندن به‌رامبه‌ر به په‌روه‌ردگاری ناسرابێت فیرعه‌ون بووه، بێگومان كه ئه‌ویش له ناوه‌وه‌ی ده‌رونیدا دڵنایی به بونی په‌روه‌ردگار هه‌بووه، وه‌ك موسا سه‌لامی لێ بێت پێی ده‌ڵێ: لَقَدْ عَلِمْتَ مَا أَنْـزَلَ هَؤُلاءِ إِلَّا رَبُّ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ بَصائِرَ [الإسراء:١٠٢] وه خوای گه‌وره سه‌باره‌ت به‌و و به گه‌له‌كه‌ی ده‌فه‌رموێت: وَجَحَدُوا بِهَا وَاسْتَيْقَنَتْهَا أَنْفُسُهُمْ ظُلْماً وَعُلُوّاً [النمل:١٤] وه له به‌ر ئه‌وه له ڕووی ئینكاریكردنه‌وه وتی: وَمَا رَبُّ الْعَالَمِينَ موسای پێی وت: رَبُّ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَمَا بَيْنَهُمَا إِنْ كُنْتُمْ مُوقِنِينَ * قَالَ لِمَنْ حَوْلَهُ أَلا تَسْتَمِعُونَ * قَالَ رَبُّكُمْ وَرَبُّ آبَائِكُمُ الْأَوَّلِينَ * قَالَ إِنَّ رَسُولَكُمُ الَّذِي أُرْسِلَ إِلَيْكُمْ لَمَجْنُونٌ * قَالَ رَبُّ الْمَشْرِقِ وَالْمَغْرِبِ وَمَا بَيْنَهُمَا إِنْ كُنْتُمْ تَعْقِلُونَ [الشعراء:٢٤-٢٨]. وه به ڕاستی كۆمه‌ڵێك لافی ئه‌وه‌یان لێداوه كه پرسیاری فیرعه‌ون له موسا سه‌باره‌ت به خوا بۆ تێگه‌یشتن بووه له ماهیه‌ت و چۆنیه‌تی خوا سبحانه‌وتعالی، وه كاتێكیش كه پرسیار له‌سه‌ركراوه‌كه ماهیه‌ت و چییه‌تی نه‌بووه ئیتر موسا بێتوانا بووه له وه‌ڵامدانه‌وه، كه ئه‌مه‌ش هه‌ڵه‌یه، به‌ڵكوو ئه‌مه پرسیاری ئینكاری و دان پێدانه‌نان (جحود)ه وه‌ك هه‌موو ئایه‌ته‌كان به‌ڵگه‌ن له سه‌ر ئه‌وه‌ی كه فیرعه‌ن ملی نه‌داوه بۆ په‌روه‌ردگاری و كوفری جحودی بووه (ڕاستی و حه‌قیقه‌ته‌كه‌ی زانیوه به‌ڵام هه‌ر ملهوڕی و بێباوه‌ڕی هه‌ڵبژاردووه)، ئه‌وه نه‌بووه بوونی خوای سه‌لماندبێ و داوای شاره‌زایی له چییه‌تی و چۆنێتی خوای له موسا كردبێ، وه له به‌ر ئه‌وه موسا بۆی ڕوون كرده‌وه كه ئه‌وه زانراوه ئاشكرایه، وه به‌ڵگه‌و نیشانه‌كانی په‌روه‌ردگارێتی ڕۆشنترن و به‌ناوبانگترن له‌وه‌ی كه پرسیاری سه‌باره‌ت بكرێت به‌وه‌ی كه چییه؟ به‌ڵكوو ئه‌و زاته سبحانه‌وتعالی زانراوترو دیارترو ڕۆشنتره له‌وه‌ی كه نه‌زانرێ و نه‌ناسرێ، به‌ڵكوو زانینی ئه‌و له فیتره‌و خۆڕسكی مرۆڤدا دامه‌زراوتره و گه‌وره‌تره له ناسینی هه‌ر ناسراوێك. وه له هیچ تایه‌فه‌و كۆمه‌ڵێكه‌وه نه‌زانراوه كه وتبێتی: جیهان دوو دروستكه‌ری هاوشێوه‌ی هه‌یه له سیفات و كرده‌وه‌دا، ئه‌وه‌ته دووخواییه‌كان (الثنویة) له مه‌جووسیه‌كان، وه مانه‌ویه‌كان كه ده‌ڵێن دوو ئه‌سڵ و بنچینه هه‌ن بۆ ئه‌م جیهانه: ڕۆشنایی و تاریكایی، وه ده‌ڵێن كه جیهان له‌و دووانه‌وه ده‌رچووه و هاتۆته بوون: ڕێكن له سه‌ر ئه‌وه‌ی كه ڕۆشنایی چاكترو باشتره له تاریكایی، كه ئه‌ویش خوای سوپاسكراوه، وه تاریكایی خراپ و شه‌ڕه‌نگێزو سه‌رزه‌نشتكراوه، له سه‌ر مه‌سه‌له‌ی تاریكاییه‌كه‌ش له ململانێ و مشتومردان، كه ئایا كۆنه یان تازه‌یه؟ (واته هه‌ر بووه یان هاتۆته بوون). كه‌واته دوو په‌روه‌ردگاری هاوشێوه‌یان جێگیر نه‌كردوو و نه‌یانسه‌لماندووه. به‌ڵام نه‌سرانییه‌كانیش كه به سێ خوایی ده‌ڵێن، ئه‌وه به هیچ جۆرێك سێ خوایان بۆ جیهان نه‌سه‌لماندووه هه‌ندێكیان له‌وه‌ی تریان جوداو لێكپچڕاو بن، به‌ڵكوو كۆكن له سه‌ر ئه‌وه‌ی كه دروستكه‌ری جیهان یه‌ك دانه‌یه، وه ده‌ڵێن: به ناوی باوك و كوڕو ڕۆحی پیرۆزه‌وه كه یه‌ك خوان، وه ئه‌و قسه‌یه‌شیان كه باس له حلوول ده‌كات خراپترو بێكه‌ڵكتره، له‌به ئه‌وه له تێگه‌یشتن و گوزارش لێكردنیدا هه‌میشه له دڵه‌ڕاوكێ و شپرزه‌یی و په‌شۆكاویدان و نازانن چۆن گوزارشی لێ بكه‌ن، له‌وه نییه یه‌كێكیان بتوانێت به مانایه‌كی مه‌عقول گوزارشی لێ بكات، وه له‌وه نییه دوانیان له‌سه‌ر یه‌ك مانای هاوشێوه به یه‌ك پێك بێن، ئه‌وه‌ته ده‌ڵێن: یه‌كێكه به خود، سێیانه به ئوقنوم! وه ئوقنومه‌كانیش جارێك به تایبه‌تمه‌ندی وه‌سفی ئه‌كه‌ن و جارێكیش به‌وه‌ی كه سیفاتییه‌تی، وه جارێكیش به كه‌س و خه‌ڵكی، وه له ڕاستیدا خوا به‌نده‌كانی خۆڕسك كردووه له‌سه‌ر (تێگه‌یشتن) له خراپی و بێكه‌ڵكی ئه‌م قسانه دوای ئه‌وه‌ی به ته‌واوی بینیشیان كردووه، به گشتی ئه‌وانه ناڵێن به‌وه‌ی كه دوو دروستكه‌ری هاوشێوه‌ی هه‌یه‌و ئه‌وه بۆ خوا ناسه‌لمێنن. وه مه‌به‌ستیش لێره‌دا: له ناو گرۆهه‌كاندا نییه كه دوو دروستكه‌ری هاوشێوه بۆم جیهانه بسه‌لمێنێت و باوه‌ڕی پێی هه‌بێت، له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا كه زۆرێك له ئه‌هلی كه‌لام و تێڕوانین و فه‌لسه‌فه ماندوو بوون له سه‌لماندن و جێگیركردنیدا، وه هه‌شیانه كه دانی به ناته‌واوی ئه‌وه‌دا ناوه كه بتوانێت له ڕێی ژیرییه‌وه ئه‌وه بسه‌لمێنێت و لافی ئه‌وه‌ی لێ داوه كه له رێی بیستنه‌وه وه‌ری گرتووه]. شه‌رح و ڕاڤه‌كردن: ئه‌م قسانه هه‌موو له سه‌ر یه‌ك دۆزو مه‌سه‌له ئه‌دوێن كه لای هه‌مووان ئاشكرایه ئه‌ویش ئه‌وه‌یه كه: خوا –سبحانه‌وتعالی- دروستكه‌ری هه‌موو شتێكه‌و تاك و ته‌نهایه‌و هیچ هاوه‌ڵی نییه. - سه‌لماندنی بوونی خوا كارێكی فیتری و خۆڕسكه. ته‌وحیدی په‌وره‌ردگارێتی كه پێغه‌مبه‌ران پێی هه‌توون له بنچینه‌دا مه‌سه‌له‌یه‌كی فیتری و خۆڕسكه و هیچ كه‌سێك و گرۆهێك نكولی لێ نه‌كردووه، وه بۆ ناسینی حه‌قیقه‌ت و ڕاستی فه‌لسه‌فه‌ی یۆنانیش، ئه‌وه هه‌ریه‌ك له ئه‌فلاتون ئه‌رستۆ و ئه‌وانی دیكه‌ش له پێشه‌واو ده‌مڕاستانی گومڕایی له جیهاندا له‌وانه نه‌بوون كه ئینكاری بوونی خوایان كردبێ، به‌ڵكوو باوه‌ڕدار بوون به بوونی خوا و كۆمه‌ڵێك نه‌زه‌ریه‌و تێوریان بۆ سه‌لماندنی داناوه، به‌ڵام له به‌ر ئه‌وه‌ی گومڕاو سه‌رلێشواو و درۆزن و بوختانچی بوون، دوور له ڕاستی و حه‌قیقه‌تی خودی په‌روه‌ردگارو به خوایان خستبووه چوارچێوه‌ی خه‌یاڵ و ئه‌ندێشه‌ی بیرو مێشكی خۆیان و له خۆیانه‌وه و دوور له به‌رنامه‌و شه‌ریعه‌تی پێغه‌مبه‌ران خه‌یاڵی بوونی خوایان ده‌كرد، بوونه كافرو بێباوه‌ڕ، چونكه له‌سه‌ر ئایینی پێغه‌مبه‌ران نه‌بوون و یه‌كخواپه‌رست نه‌بوون،سه‌لماندن و باوه‌ڕ بوونیان به بوونی خوا سوودی پێ نه‌گه‌یاندن، كه‌لامبێژه‌كان (المتكلمون)یش كه ئه‌م فه‌لسه‌فه‌یان له مامۆستای یه‌كه‌م ئه‌رستۆ به میرات وه‌رگرت وتیان: گه‌وره‌ترین نیشانه هێنانی كۆمه‌ڵێك به‌ڵگه‌و نیشانه‌یه تا بوونی خوای پێ بسه‌لمێنیت و دان بنێیت به‌وه‌دا كه خوا بوونی هه‌یه، ئیتر هاتن و كه‌وتنه به‌ڵگه هێنانه‌وه له‌وانه به‌ڵگه‌ی (التمانع) و خۆیانیان تێدا ماندووكرد، كه دێته ڕێمان –ان شاء الله-. بونی خوا سبحانه‌وتعالی له ده‌رووندا زۆر دڵنیابه‌خشتره له به‌ڵگه‌نه‌ویسته‌كانی بیركاری وه‌ك: ١+١=٢، وه‌له قه‌سه‌ی زانایانی كه‌لامه‌وه، زانیاری پێویست ئه‌وه‌یه كه بزانیت هه‌موو گه‌وره‌تر له‌به‌ش (الكل أعظم من الجزء)، ده‌ڵێن: ئه‌م زانیارییه پێویسته و ده‌بێت هه‌موو كه‌س بیزانێت، خۆ ئه‌گه‌ر كه‌سێكت له دێیه‌كه‌وه هێنا ڕه‌نگه له‌مه تێ نه‌گات، به‌ڵام ده‌زانێت و تێ ده‌گات كه خوا هه‌یه، هه‌ر له‌به‌ر ئه‌وه‌شه زانایانی كۆمه‌ڵناسی ده‌ڵێن: كاتێك له سه‌ده‌كانی حه‌فده‌و هه‌ژده‌دا بزوتنه‌وه‌ی دۆزینه‌وه‌ی شته‌كان ده‌ستی پێ كرد، ڕوو به چه‌ند شوێن و جێگایه‌ك له ئه‌فریقاو هیندستان و ئه‌مه‌ریكا ڕۆشتن كه هیچ كه‌سێك پێش ئه‌وان پێی تێ نه‌خستبو و نه‌دۆزابۆوه، بینییان چه‌نده‌ها كۆمه‌ڵگایان بینی كه خاوه‌نی شارستانی یان وڵات یان هیچ هونه‌رێك نین، به‌ڵام هه‌رگیز نه‌یاندنی كۆمه‌ڵگایه‌ك به بێ ئایین مابێته‌وه ئاییندار نه‌بێت، وه بینییان هه‌موو ئه‌و خه‌ڵكانه باوه‌ڕیان به‌وه‌یه كه وه‌ختی خۆی تۆفانێك هاتووه‌و هه‌موو سه‌رزه‌وی گرتۆته‌وه و شتێك ڕووی داوه‌و خه‌ڵكی نغرۆ كردووه، ئه‌مانیش ناوی گومڕایی هاوبه‌شیان به‌سه‌ردا بڕی (ئه‌فسانه‌یه‌ك كه هه‌موو گه‌ل و نه‌ته‌وه‌كانی جیهان باوه‌ڕیان پێ كردووه)، كه له‌ڕاستیدا حه‌قیقه‌ت و راستیی هاوبه‌شه: كه نوح ی نه‌وه‌ی ئاده‌م باوكی دووه‌می مرۆڤایه‌تییه‌وه گشت مرۆڤه‌كان له‌وه‌وه بۆ جاری دووه‌م سه‌ریان هه‌ڵداوه‌ته‌وه، ئیتر هه‌ر له‌و كاته‌وه مرۆڤه‌كان له نێو خۆیاندا باسیان كردووه‌و نه‌وه به دوای نه‌وه ماوه‌ته‌وه، كه‌واته ئه‌وه حه‌قیقه‌تی هاوبه‌شه نه‌ك گومڕایی و ئه‌فسانه‌ی هاوبه‌ش، هه‌روه‌هاش بوونی خوا حه‌قیقه‌ت و ڕاستییه‌كی هاوبه‌شه، به‌ڵگه خۆڕسكه‌كان له‌سه‌ر بوونی په‌روه‌ردگار گه‌وره‌ترو به‌ناوبانگترن له‌وه‌ی قسه‌یان له‌سه‌ر بكرێت. - به‌ڵام سۆفیه‌كان كۆتا مه‌به‌ستیان ئه‌وه‌یه بیسه‌لمێنن كه خوا دروستكه‌ر (خالق)ی هه‌موو شتێكه، به‌م پێیه بێت یه‌كخواپه‌رستی ڕاسته‌قینه كاره‌كان بۆ جگه له خوا ناسه‌لمێنێت، به‌ڵكوو بكه‌ری حه‌قیقی هه‌ر زاتی خوا خۆیه‌تی سبحانه‌وتعالی (ماده‌م خوا دروستكه‌ری هه‌موو شێتكه، هه‌رچی كارێك لهم بوونه‌دا ئه‌كرێ و ڕوو ئه‌دات ئه‌وه خودی زاتی خوا خۆی ئه‌نجامی ئه‌دات و بكه‌ری حه‌قیقی هه‌ر ئه‌وه)، له‌به‌ر ئه‌وه كاتێك جه‌نگیزخان هاته ناو به‌غداده‌وه قوتبی هه‌ره‌گه‌وره‌ی سۆفیه‌كان ڕه‌شمه‌ی ئه‌سپه‌كه‌‌ی گرتو ده‌یگوت: ئا ئه‌مه خوایه، له‌سه‌رمانه ڕازی بین به كاری خوا، ئه‌مه‌ش له‌و بیروباوه‌ڕه‌وه ده‌یڵێن كه ئه‌مه كۆتا ته‌وحیده‌و كۆتا پله‌ی ته‌وحید ئه‌وه‌یه بگه‌یته باوه‌ڕێك كه هه‌رچی لهم بوونه‌دا ئه‌كرێت خودی خوا خۆی ئه‌نجامی ئه‌دات، وه ئه‌و كه‌سه شایه‌تی حه‌قیقه‌تی كه‌ونییه به جۆرێك هیچ شتێكی تر لهم بوونه‌وه‌ره‌دا نابینێت خوا نه‌بێت، وه هه‌رچییه‌ك له بوونه‌وه‌ردا ڕوو ده‌دات له خوای گه‌وره‌وه‌یه‌و هه‌مووی زاتی خوا خۆی ئه‌نجامیان ده‌دات، جگه له خواش هیچ كام له هیچ كارێكی بۆ ناسه‌لمێنرێت و بۆی جێگیر ناكرێت. وه شایه‌ته‌كانی حه‌قیقه‌تی بوونه‌وه‌ر چاوگی ته‌وحیدی په‌روه‌ردگارێتییه و هه‌ركه‌س گه‌یشته ئه‌و پله‌یه ئیتر لۆمه ناكرێت و هه‌رچییه‌ك بكات پاساوی بۆ دێنرێته‌وه؛ له‌به‌ر ئه‌وه ئه‌گه‌ر بینیت وا كه‌سێك خه‌ركی تاوان و سه‌رپچییه لۆمه‌و سه‌ركۆنه‌ی مه‌كه، چونكه ئه‌وه خوایه ئه‌و كاره ده‌كات و حیكمه‌ت و داناییه‌كه‌ی تێدایه. - جا سۆفیه‌كان و زانایانی كه‌لام ته‌وحیدی په‌روه‌ردگارێتیان كردۆته كۆتا مه‌به‌ست و پله‌ی ته‌وحید، له كاتێدا كارێكی خۆرسكه‌و بۆ به پێویست گه‌ران و دان پێدانانی ئه‌و ته‌وحیده‌یه كه پێغه‌مبه‌ران سه‌لامی خوایان لێ بێت هێناویانه كه ته‌وحیدی ئولوهییه‌ته. - له به‌ر ئه‌وه كاتێك كه‌لامبێژه‌كان (المتكلمون) ده‌ڵێن: خوا له زات و سیفات و كرداره‌كانیدا ته‌نهایه، چه‌ند دانه‌و به‌ش به‌ش نییه، ئه‌وه كه ده‌ڵێن تاكه له سیفاته‌كانیدا مه‌به‌ستیان ئه‌وه‌یه كه هیچ سیفه‌تێكی نییه، وه كه ده‌ڵێن تاكه له كرداره‌كانیدا مه‌به‌ستیان ئه‌وه‌یه كه هه‌رچییه‌ك لهم بوونه‌دا ڕوو ده‌دات و ده‌كرێت ئه‌وه زاتی خوا خۆی ده‌یكات و هیچ كه‌سێكی تر به‌شدار نییه تیایدا، فیرعه‌ون ئینكاری بوونی خوای كرد، به‌ڵام له بیروباوه‌ڕو دڵنیایی ده‌روونییه‌وه نه‌بوو، چونكه خوای گه‌وره ده‌فه‌رموێت: وَجَحَدُوا بِهَا وَاسْتَيْقَنَتْهَا أَنْفُسُهُمْ ظُلْماً وَعُلُوّا [النمل:١٤] [وه ئه‌وانه هه‌ر ڕق ئه‌ستوورییان كردو باوه‌ڕیان پێی نه‌بوو، به زۆرداری و خۆبه‌زلزانی، له كاتێكدا له ناخی ده‌روونیانه‌وه هه‌ستیان ده‌كرد حه‌قیقه‌ته‌و ڕاسته] وه موسا پێی گوت: قَالَ لَقَدْ عَلِمْتَ مَا أَنزَلَ هَؤُلاء إِلاَّ رَبُّ السَّمَوَاتِ وَالأَرْضِ بَصَائِرَ وَإِنِّي لأَظُنُّكَ يَا فِرْعَوْنُ مَثْبُوراً [الإسراء:١٠٢][موسا وتی: له ته‌حیق (ئه‌ی فیرعه‌ون) تۆ چاك زانیوته كه ئه‌و (موعجیزانه) كه‌س ئاوا پێشی ناهێنێت جگه له په‌روه‌ردگاری ئاسمانه‌كان و زه‌وی، تا به‌رچاو ڕوونكه‌ره‌وه بێت و من دڵنیام به‌ڕاستی ئه‌ی فیرعه‌ون كه تۆ تیا ده‌چێت و له ناو ده‌برێیت] ئه‌و سه‌رشۆڕییه‌ی له‌سه‌ری دانرابوو ئه‌وه بوو وای لێ كرد كه وا بڵێت، ئه‌نا ئه‌یزانی كه خوا نه‌بێت هیچ كه‌سێك ئه‌م ئایه‌ت و به‌ڵگانه‌ی نه‌هێناوه‌ته خوار، ئه‌و هه‌رچه‌ند به زمان نكوولی له خوا ده‌كرد به‌ڵام به دڵ باوه‌ڕی به په‌روه‌ردگارێتی خوا هه‌بوو، جاری وایه ده‌روون دڵناییه له شێتك به‌ڵام به هۆی خۆبه‌گه‌وره‌زانی و لوت به‌رزییه‌وه ئینكاری ئه‌كات و دانی پێدا نانێت، ئه‌مه‌ش كارێكی نامۆو سه‌رسامكه‌ر نییه، چونكه ئه‌وانه‌ی به‌ڵگه‌ی زۆرترو گه‌وره‌تریان لا بوو له فیرعه‌ن نكولیان له كه‌سێك كرد كه به‌ڵگه‌كانی له موسا گه‌وره تر بوو، ئه‌وانیش كه جووله‌كه‌كان بوون، ئه‌وانه به‌ڵگه‌ی زۆر به‌هێزتو گه‌وره‌تریان پێ بوو له‌سه‌ر پێغه‌مبه‌رایه‌تی پێغه‌مبه‌ر (صلی الله علیه وسلم) له‌وه‌ی كه فیرعه‌ون له‌سه‌ر موسا ده‌یزانی، به‌ڵام له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا هه‌ر باوه‌ڕیان پێی نه‌هێناو بێباوه‌ڕ بوون. ئه‌وه‌ته له سه‌حیحی موسلیم دا پێغه‌مبه‌ر (صلی الله علیه وسلم) به حیبره (زاناو شاره‌زا) جووه‌كه‌ی وت: {أينفعك شيء إن حدثتك؟ فَقَالَ الحبر: أسمع بأذني} رواه مسلم (٣١٥) من حديث ثوبان. (١) [ئایا شتێك سوودت پێ ده‌گه‌یه‌نێت ئه‌گه‌ر بۆما باس كردیت؟ حیبره‌كه وتی: به دوو گوێچكه‌كانم گوێ بیست ده‌بم] وه ئه‌و دوو حیبره‌ی هاتن بۆ لای كاتێك پرسیاریان لێ كرد له حه‌وت به‌ڵگه‌و نیشانه‌كان (الأيات السبع) و هه‌ردوو قاچیان ماچ كرد، پێغه‌مبه‌ر (صلی الله علیه وسلم) پێی فه‌رموون: {لماذا لا تؤمنان بي؟ فقالا: إن الله قد أخذ علينا العهد أن لا يزال في ذرية داود نبي}. الترمذي (٢٧٣٣، ٣١٤٤)، النسائي (٧/ ١١١)، ابن ماجه (٣٧٠٥)، أحمد (٤/ ٢٣٩، ٢٤٠) عن صفوان بن عسال. (٢) [بۆچی ئیمانم پێ ناهێنن؟ وتیان: خوا په‌یمانی لێ وه‌رگرتوین كه به‌رده‌وام له وه‌چه‌ی داوودا پێغه‌مبه‌ر ده‌بێت]. كێشه‌و گرفتی ئه‌وان ئه‌وه‌بوو كه پێغه‌مبه‌ر (صلی الله علیه وسلم) له وه‌چه‌ی ئیسماعیل بوو نه‌ك له وه‌چه‌ی ئیسحاق و داوود سه‌لامی خوایان لێ بێت. - وه هه‌روه‌ها كافره‌كانی قوڕه‌یش كاتی نكولییان له پێغه‌مبه‌رایه‌تی پێغه‌مبه‌ر (صلی الله علیه وسلم) ده‌كرد، ده‌یانزانی كه ڕاستگۆیه، وه‌ك له فه‌رمووده‌كه‌دا هاتووه: { لما نزلت وَأَنْذِرْ عَشِيرَتَكَ الْأَقْرَبِينَ [الشعراء:٢١٤] صعد النبي صلى الله عليه وسلم على الصفا فجعل ينادي يا بني فهر يا بني عدي لبطون قريش حتى اجتمعوا فجعل الرجل إذا لم يستطع أن يخرج أرسل رسولا لينظر ما هو فجاء أبو لهب وقريش فقال أرأيتكم لو أخبرتكم أن خيلا بالوادي تريد أن تغير عليكم أكنتم مصدقي، قالوا: نعم ما جربنا عليك إلا صدقا، قال: فإني نذير لكم بين يدي عذاب شديد، فقال أبو لهب : تباً لك سائر اليوم ألهذا جمعتنا }. رواه البخاري (٤٤٩٢)، و مسلم (٢٠٨) عن ابن عباس. واته: [كاتێك ئایه‌تی وَأَنْذِرْ عَشِيرَتَكَ الْأَقْرَبِينَ هاته خواره‌وه، پێغه‌مبه‌ر (صلی الله علیه وسلم) سه‌ركه‌وته سه‌ر سه‌فاو ده‌ستی كرده بانگكردن: ئه‌ی نه‌وه‌ی فه‌هر، ئه‌ی نه‌وه‌ی عه‌دی، هه‌موو تیره‌كانی قوڕه‌یشی بانگكرد تاكو كۆ بونه‌وه، یه‌كێكیش كه نه‌یتوانیایه بڕوات نێرراوێكی له بریتی خۆی ده‌نارد تا بزانێت چییه، ئیتر ئه‌بو له‌هه‌ب و قوڕه‌یشییه‌كان هه‌موو كۆ بونه‌وه و فه‌رمووی: ئه‌گه‌ر هه‌واڵتان بده‌مێ كه چه‌ند سوارێك له‌و شیوه‌دان و ده‌یانه‌وێت هێرش بكه‌نه سه‌رتان، ئایا باوه‌ڕم پێ ده‌كه‌ن، وتیان: به‌ڵێ، ئێمه هیچمان له تۆ نه‌دیوه‌و راستگۆیی نه‌بێت، فه‌رمووی: ده‌ی من ئه‌تانترسێنم و هۆشداریتان ئه‌ده‌مێ له نێو دووده‌سته‌ی سزایه‌كی به توندو به‌هێز، ئه‌بو له‌هه‌ب وتی: ئای دوو ده‌سته‌ت بشكێت هه‌موو ئه‌مرۆ، ئه‌وه بۆ ئه‌مه‌ت كۆ كردینه‌وه] وه هه‌روه‌ها {لما نزلت أول سورة فصلت وقرأها عليهم النبي صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ إِلَى قوله تعالى: فَإِنْ أَعْرَضُوا فَقُلْ أَنْذَرْتُكُمْ صَاعِقَةً مِثْلَ صَاعِقَةِ عَادٍ وَثَمُودَ [فصلت:١٣] فقَالَ عتبة: يا مُحَمَّد ناشدتك الله والرحم} رواه أبو يعلى (١٨١٨)، وابن حميد (١١٢٣)، والبغوي (٥/ ٦٠) عن جابر بن عبد الله. واته: كاتێك سوره‌تی (فصلت) هاته خوارێ و پێغه‌مبه‌ر (صلی الله علیه وسلم) خوێندیه‌وه به‌سه‌ریاندا تا گه‌یشته فه‌رمووده‌ی خوا: َإِنْ أَعْرَضُوا فَقُلْ أَنْذَرْتُكُمْ صَاعِقَةً مِثْلَ صَاعِقَةِ عَادٍ وَثَمُودَ ئیتر عوتبه وتی: ئه‌ی موحه‌ممه‌د دوات لێ ئه‌كه‌م له به‌ر خواو ئه‌و ڕه‌حم و به‌زه‌ییه‌ی له نێوانماندایه (له‌وه زیاتر مه‌خوێنه‌وه). له‌گه‌ل ئه‌وه‌شدا كه ناو و ناتۆره‌ی ده‌دایه پاڵ پێغه‌مبه‌رو پێی ده‌گوت موحه‌ممه‌د درۆزن و جادووگه‌ره‌و قسه‌كانی وه‌ك ئه‌فسانه‌ی پێشووه‌كانه، ترساو داوای لێ كرد واز بێنێت و له‌وه زیاتر نه‌خوێنێته‌وه؟ خوای گه‌وره ده‌فه‌رموێت: فَإِنَّهُمْ لا يُكَذِّبُونَكَ وَلَكِنَّ الظَّالِمِينَ بِآيَاتِ اللَّهِ يَجْحَدُونَ [الأنعام:٣٣]. كه‌واته به درۆزانینی فیرعه‌ن بۆ موسا لهم جۆره بوو؛ چونكه مه‌سه‌له‌ی بوونی خوا شتێكی فیتری و خۆرسكه. - دوو خواییه‌كانیش (الثنوية) كه ده‌ڵێن: جیهان دوو دروستكه‌ری هه‌یه ئه‌وانیش: ڕووناكی و تاریكی، لافی ئه‌وه‌شیان لێ نه‌داوه كه هه‌ردووك هاوشێوه‌ی یه‌كن، به‌ڵكوو ده‌ڵێن: خوای هه‌ق نوورو ڕۆشناییه، خۆشیان ده‌وێت و هه‌موو سیفاته‌كانی خوای بۆ ده‌ده‌نێن، له‌ملاشه‌وه سیفاته‌كانی شه‌یتان ده‌خه‌نه پاڵ تاریكی، وه هه‌ندێكیشیان ده‌ڵێن: ڕووناكی هه‌ر كۆنه‌وه بوونی پێویسته (واجب الوجود)هو ئه‌و به‌دیهێنه‌ره، به‌ڵام تاریكی داهێنراو و دروستكراوه، كه‌واته مه‌جووسیه‌كان له حه‌قیقه‌تدا له خوایه‌ك زیاتر ناسه‌لمێنن و باوه‌ڕیان پێی نییه. وه هه‌روه‌ها نه‌سرانییه‌كانیش كه ده‌ڵێن: سێ خوا هه‌ن و هه‌ریه‌كه‌شیان دروستكه‌رو ڕۆزیده‌رن، كه ئه‌وان زۆرترینی خه‌ڵكانی سه‌رزه‌وین و گه‌وره‌ترین شارستانییه‌تیان هه‌یه، له ڕاستیدا ته‌نها تاكه خوایه‌ك نه‌بێت نه‌یانسه‌لماندووه‌و باوه‌ڕیان پێی نییه، كه هیچی له هیچی جیا نابێته‌وه، یه‌كێك له پاشا بێ ئایینه‌كانی هیندستان له ئایینه جیهانییه‌كانی دنیا ده‌ڕوانێت، كاتێك هه‌واڵی ئایینی نه‌سرانی پێ ده‌گات و لێی شاره‌زا ده‌بێت، ده‌ڵێت: ئه‌م ئوممه‌ته نه‌فره‌تن به ته‌وێڵی مرۆڤایه‌تییه‌وه؛ چونكه سه‌باره‌ت به عیسا ده‌ڵێن: "خوایه، له دایكی بووه‌و له‌سه‌ر زه‌وی ژیاوه، وه جووله‌كه‌كانی دوژمنی كوشتویانه‌و له خاچیان داوه، له به‌ر ئه‌وه ئه‌م خاچه ده‌كه‌ینه دروشمێك و به‌سه‌ر سینه‌ماندا ده‌یچه‌قێنین و له كه‌نیسه‌كانماندا دایده‌نێنین". به ڕاستی ئه‌وانه ژیری و بیروهۆشی خۆیان له ده‌ست داوه، ئه‌گه‌ر پرسیاریان لێ بكرێت: خوا بۆ كوژرا؟ ده‌ڵێن: تاكو خوا ببێته فیدای نه‌وه‌ی ئاده‌م و ببێته هۆی سڕینه‌وه‌ی تاوانه‌كانی، چونكه سه‌ره‌تای ئێمه له تاوانه‌وه ده‌ستی پێ كردووه، كاتێك ئاده‌م هه‌ڵه‌ی كردو تاوانی ئه‌نجام دا، ئیتر خوا كوڕه تاقانه‌كه‌ی كرده فیدای مرۆڤه‌كان و به‌وه‌ش گوناهی مرۆڤایه‌تی گرته ئه‌ستۆی خۆی. سبحان الله! ئایا خوا توانای ئه‌وه‌ی نییه له به‌نده‌كانی خۆش بێت بێ ئه‌وه‌ی سزای ڕۆڵه‌ی خۆی بدات و له چاخی بدات وه‌ك ئه‌وان ئه‌و درۆو بوختانه ده‌كه‌ن؟! به‌ڵكوو ئه‌وه‌ی ئاده‌می فریودا شه‌یتان بوو، ده‌ی باشه بۆ شه‌یتان یان كوڕو نه‌وه‌كانی شه‌یتان نه‌كرانه قوربانی؟! ئه‌مانه هه‌مووی دژو پێچه‌وانن به یه‌كترو هه‌ریه‌ك ئه‌وی تر هه‌ڵده‌وه‌شێنته‌وه، ئایینێكه لۆژێك وه‌ری ناگرێت، چۆن جووله‌كه توانیان خوا له خاچ بده‌ن و هه‌ڵی بواسن؟! بۆ خوا نه‌توانی كوڕه تاقانه‌كه‌ی خۆی له ده‌ستیان ڕزگار بكات و به‌و شێوه دڕندانه‌یه له خاچی بده‌ن؟! پاشان خاچه‌كه بۆ خۆی، بۆچی كراوه‌ته خوایه‌ك و ده‌په‌رسترێت؟ ده‌بوو بابای نه‌سرانی كاتێك خاچی بینی بگریابایه‌و دڵته‌نگی و مات و مه‌لوولی دایگرتایه، نه‌ك بیخاته سه‌رسنگی و بیكاته دروشمێك بۆ خۆی. هه‌ندێك له زانایان ده‌ڵێن: خراپترین و نه‌فامترین و بێ لۆژیكترینی تاقمه‌كان رافزییه‌كانن، له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا كاتێك كوشتنی حوسه‌ینیان یاد بهێنرێته‌وه ده‌گرین و له خۆیان ده‌ده‌ن، كه‌واته ئه‌وانه به‌و نه‌فامیییه‌شه‌وه له نه‌سرانییه‌كان ژیرترن. دانه‌ر ڕه‌حمه‌تی خوای لێ بێت ده‌فه‌رموێت: [مع ذلك هم لا يقولون إن الإله لا ينفصل بعضه عن بعض، بل يقولون باسم الابن والأب وروح القدس -والمعروف في الأناجيل باسم الأب والابن وروح القدس- إله واحد]. [له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا ئه‌وانه ناڵێن كه خوا هه‌ندێكی له هه‌ندێكی جیا ناكرێته‌وه، به‌ڵكوو ده‌ڵێن به ناوی ڕۆڵه‌و باوك و ڕۆحی پیرۆزه‌وه -وه له ئینجیله‌كاندا به ناوی باوك و رۆڵه‌و رۆحی پیروز ناسراوه_ تاكه خوایه‌ك]. چۆن سیانن و له یه‌ك كاتیشدا یه‌كێكن؟! دانه‌ر ڕه‌حمه‌تی خوای لێ بێت ده‌فه‌رموێت: [ولهذا كانوا مضطربين في فهمه، وفي التعبير عنه، حتى لا يكاد واحداً منهم يعبر عن ذلك بمعنى معقول، ولا يكاد يتفق اثنان منهم عَلَى معنى واحد]. [وه له‌به‌ر ئه‌وه ئه‌وانه شپرزه‌و شله‌ژاون له فه‌هم و تێگه‌یشتنیدا، وه له گوزارش لێكردنیدا، تا ئه‌و ڕادده‌یه‌ی یه‌كێكیان نییه بتوانیێت به مانایه‌كی مه‌عقول گوزراشی لێ بكات و بتوانێت شی بكاته‌وه، وه دووانیان نییه له سه‌ر مانایه‌ك بۆی كۆك بن]. خاوه‌نی كتێبی "إظهار الحق" ده‌ڵێت یه‌كێك له زانا نه‌سرانییه‌كان به مه‌به‌ستی مژده‌دان به ئایینی مه‌سیح به‌ره‌و بۆ هیندستان یان بۆ ئه‌فریقا به‌ڕێ ده‌كه‌وێت و له‌وێ ده‌مێنێته‌وه‌و بانگه‌واز بۆ نه‌سرانییه‌ت ده‌كات، پیاوێكی گه‌وره كه سه‌رپه‌رشتیاری كه‌نیسه‌ی دایكه‌و بۆ به‌خشینی ماڵ و سامان به‌سه‌ریاندا و قوربانی دان له پێناوی كه‌نیسه‌دا ئه‌گه‌ڕێ به‌سه‌ر هه‌موو كه‌نیسه‌كانی تردا سه‌ردانیان ده‌كات، كاتێك ئه‌م پیاوه گه‌ڕۆكه ئه‌گاته ئه‌وێ زانا نه‌سرانییه‌كه پێی ده‌ڵێت: ئه‌م لاوانه هه‌موویان هاتونه‌ته ناو نوورو ڕووناكی مه‌سیحییه‌ته‌وه‌و بوونه مه‌سیحی، پیاوه‌كه‌ش سێ قوتابی هه‌ڵده‌بژێرێت و پرسیاریان لێ ده‌كات له‌وه‌ی كه تا ئێسته فێری بوون. یه‌كێكیان ده‌ڵێت: قه‌شه فێری ئه‌وه‌ی كردووم كه خوا سیانن، دانه‌یه‌كیان هاتۆته خوارێ و ماوه‌ته‌وه دوانیان. پێی ده‌ڵێت: تۆ هیچ نازانێت و لێی ده‌دات. پاشان ڕوو ئه‌كاته دووه‌م و ئه‌ویش ده‌ڵێت: قه‌شه فێری كردووم كه خوا سیانن، باوك و كوڕو ڕۆحی پیرۆز، ڕۆحی پیرۆز ئه‌وه باڵنده‌یه‌كه‌و وه‌ك كۆتر وایه‌و نایبینین، ته‌نها وه‌ك وه‌سیله‌یه‌ك هاتووه‌و پاشان كارو گرنگییه‌كه‌ی ته‌واو بووه، دووه‌میش ئه‌وه له‌سه‌ر خاچه‌كه كوژراوه، به‌و شێوه‌یه دوانیان كوژراون و ماوه‌ته‌وه دانه‌یه‌كیان. ده‌ڵێت: به‌ڕاستی هیچ باش فێری زانست نه‌بوون. پاشان سێیه‌م ده‌ڵێت: قه‌شه فێری ئه‌وه‌ی كردووم كه خوا سیانن، وه هه‌ر سێ خواكه‌ش هه‌ر یه‌كێكن، وه یه‌كێكیشیان له‌سه‌ر خاچه‌كه كوژراوه، جا كاتێك ئه‌و یه‌كه‌یان له خاچ دراو كوژرا-هه‌رسێكیشیان هه‌ر یه‌كێكن- كه‌واته هه‌رسێكیان كوژراون و ئیتر هیچ خوایه‌ك نییه ئێسته. قه‌شه ده‌ڵێت: ئه‌مه له هه‌ردووكیان خراپتره‌و بێ كه‌ڵكتره. به‌م شێوه‌یه هه‌موو شپررزو په‌شۆكاون له ته‌فسیركردنی ئایینه‌كه‌یان و وه‌ڵامێكی دڵنیابه‌خشیان پێ نییه ڕاستی ئایینه‌كه‌یانی پێ بسه‌لمێنن. - ئه‌قنوم: نه‌سرانییه‌كان نه‌یانتوانیوه شه‌رح و راڤه‌ی ئه‌م ده‌سته‌واژه‌یه بكه‌ن، هه‌ندێكیان وتویانه: ئه‌وه زاته، واته سێ زات، وه هه‌ندێكیان وتویانه: به مانای ڕ‌ه‌گه‌زه‌كه‌ی دێت، وه هه‌ندێكی كه‌شیان وتویانه: به مانای سیفه‌ت دێت، واته سێ سیفات بۆ تاكه خوایه‌ك، وه هه‌ندێكی كه‌شیان وتویانه: ئه‌قنوم واته كه‌سه‌كان، به مانای كه‌سه‌كان خۆیان، له‌به‌ر ئه‌وه نه‌سرانییه‌كان ده‌ڵێن: یه‌كێكه‌و سێ دانه‌یه، باشه چۆن ئه‌م دانه‌یه سێیه‌كی هاته خوارێ و له‌سه‌ر خاچ كوژرا، وه سێیه‌كی دووه‌میش له‌سه‌ر عه‌رشه‌و، سێیه‌كی كۆتاییش جارێك ده‌ڵێن: مه‌ریه‌مه، وه جارێكیش ده‌ڵێن: ڕۆحی پیرۆز جوبریله كه كۆتره. كه‌واته ئینجیله‌كان جیاجیان و قه‌شه‌كانیش ڕاجودان، هه‌ریه‌كه‌یان تێگه‌یشتنیان بۆی پێچه‌وانه‌ی ئه‌وی تره، هه‌روه‌ك دانه‌ر ڕه‌حمه‌تی خوای لێ بێت ده‌فه‌رموێت: [إنهم مضطربون لا يكاد يتفق اثنان من النَّصَارَى على معنى]. له‌به‌ر ئه‌وه ئه‌بینین ئیلحادو بێ ئایینی له ئه‌وروپا زۆره، چونكه ده‌ڵێن: ئه‌گه‌ر ئایین به‌م شێوه‌یه بێت ئه‌وه كومونیزمی و بێ ئایینی باشتره له ئایینی ئه‌م قه‌شانه. له ئه‌وروپادا حه‌فتا ئینجیل به شێوه‌ی فه‌رمی له چاپ دراون، هه‌ریه‌ك له‌وان له ناو و پشتی مه‌سیح دا ئه‌وی تر به درۆ ده‌خاته‌وه! هه‌مووشیان كۆكن له‌سه‌ر ئه‌وه‌ی كه باوكی نییه‌و ده‌شڵێن كه ناوی عیسای كوڕی یوسفی دارتاش (یوسف النجار)ه. كه‌واته نه‌سرانییه‌كان شپرزو ناكۆكن له ته‌فسیركردنیاندا بۆ خوا، له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا خوا لای ئه‌وان تاكه خوایه -وه‌ك لافی بۆ لێده‌ده‌ن و بانگه‌شه‌ی بۆ ده‌كه‌ن- و به‌رهه‌ڵستی ئه‌و حه‌قیقه‌ته بره‌رو بێبه‌ڵگه‌یه ناكه‌ن. بابه‌تی داهاتوو: ته‌وحیدی په‌روه‌ردگارێتی هیچ كه‌سێك دژو پێچه‌وانه‌ی نه‌بووه. (1) ته‌واوی فه‌رمووده‌كه به‌م شێوه‌یه: كنت قائما عند رسول الله صلى الله عليه وسلم فجاء حبر من أحبار اليهود فقال السلام عليك يا محمد فدفعته دفعة كاد يصرع منها فقال لم تدفعني فقلت ألا تقول يا رسول الله فقال اليهودي إنما ندعوه باسمه الذي سماه به أهله فقال رسول الله صلى الله عليه وسلم إن اسمي محمد الذي سماني به أهلي فقال اليهودي جئت أسألك فقال له رسول الله صلى الله عليه وسلم أينفعك شيء إن حدثتك قال أسمع بأذني فنكت رسول الله صلى الله عليه وسلم بعود معه فقال سل فقال اليهودي أين يكون الناس يوم تبدل الأرض غير الأرض والسموات فقال رسول الله صلى الله عليه وسلم هم في الظلمة دون الجسر قال فمن أول الناس إجازة قال فقراء المهاجرين قال اليهودي فما تحفتهم حين يدخلون الجنة قال زيادة كبد النون قال فما غذاؤهم على إثرها قال ينحر لهم ثور الجنة الذي كان يأكل من أطرافها قال فما شرابهم عليه قال من عين فيها تسمى سلسبيلا قال صدقت قال وجئت أسألك عن شيء لا يعلمه أحد من أهل الأرض إلا نبي أو رجل أو رجلان قال ينفعك إن حدثتك قال أسمع بأذني قال جئت أسألك عن الولد قال ماء الرجل أبيض وماء المرأة أصفر فإذا اجتمعا فعلا مني الرجل مني المرأة أذكرا بإذن الله وإذا علا مني المرأة مني الرجل آنثا بإذن الله قال اليهودي لقد صدقت وإنك لنبي ثم انصرف فذهب فقال رسول الله صلى الله عليه وسلم لقد سألني هذا عن الذي سألني عنه وما لي علم بشيء منه حتى أتاني الله به (2) إن حبرين من أحبار اليهود, قال أحدهما للآخر: تعال نذهب إلى هذا النبي ونسأله فقال له صاحبه: لا تقل إنه نبي فإنه إن بلغه ذلك يكن له أربعة أعين، فذهبا إليه وقالا: يا محمد أخبرنا عن التسع آيات التي أعطاها الله سبحانه وتعالى موسى وهارون, فقرأ عليهم رسول الله صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ: (قُلْ تَعَالَوْا أَتْلُ مَا حَرَّمَ رَبُّكُمْ عَلَيْكُمْ أَلَّا تُشْرِكُوا بِهِ شَيْئاً وَبِالْوَالِدَيْنِ إِحْسَاناً) [الأنعام:151] فلما قرأ ذلك, قالا: نشهد أنك نبي، وأرادا أن ينصرفا، فقال صلى الله عليه وسلم ما يمنعكما أن تتبعاني قالا: إن الله قد أخذ علينا العهد أن لا يزال من ذرية داود نبي وفي رواية ما منعكما أن تسلما.