دانراوه له‌لایه‌ن: باوکی موحه‌ممه‌د شه‌رحی عه‌قیده‌ی ته‌حاوی ... یه‌كخواپه‌رستی ... ئه‌ڵقه‌ی یه‌كه‌م (١) نووسینی: دكتور سفر عبدالرحمن الحوالی. وه‌رگێڕان: باوكی موحه‌ممه‌د. ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ كورته‌ی ئه‌م بابه‌ته: ئه‌م بابه‌ته چه‌ختی له سه‌ر ته‌وحیدو یه‌كخواناسی كردۆته‌وه، باس له‌وه ده‌كات كه یه‌كخواناسی خاڵی سه‌ره‌تاو كۆتاییه، وه له ڕوانگه‌ی ئه‌وه‌وه قسه له سه‌ر جۆره‌كانی یه‌كخواناسی كراوه، باس له‌وه كراوه كه چۆن نه‌رێكردن (نفی)ی سیفاته‌كان سه‌ر ئه‌كێشێ بۆ تواندنه‌وه و یه‌كگرتن (الحلول و الاتحاد). ١. ته‌وحیدو یه‌كخواناسی خاڵی ده‌ستپێكردن و كۆتاییه: ئیمامی ته‌حاوی ڕه‌حمه‌تی خوای لێ بێت ده‌فه‌رموێت: [ "نقول في توحيد الله معتقدين بتوفيق الله: إن الله واحد لا شريك له"].[ ده‌ڵێین له یه‌كخواناسیی خوادا به‌بیرباوه‌ڕه‌وه كه: بێ گومان خوا یه‌كه و هیچ هاوه‌ڵ و هاوبه‌شی نییه]. دانه‌ر (١) -ڕه‌حمه‌تی خوای لێ بێت- ده‌فه‌رموێت: [ "اعلم أن التوحيد أول دعوة الرسل، وأول منازل الطريق، وأول مقام يقوم فيه السالك إلى الله عز وجل، قال تعالى: لَقَدْ أَرْسَلْنَا نُوحاً إِلَى قَوْمِهِ فَقَالَ يَا قَوْمِ اعْبُدُوا اللَّهَ مَا لَكُمْ مِنْ إِلَهٍ غَيْرُهُ [الأعراف:٥٩] وقال هود عليه السلام لقومه: اعْبُدُوا اللَّهَ مَا لَكُمْ مِنْ إِلَهٍ غَيْرُهُ [الأعراف:٦٥] وقال صالح عليه السلام لقومه: اعْبُدُوا اللَّهَ مَا لَكُمْ مِنْ إِلَهٍ غَيْرُهُ [الأعراف:٧٣] وقال شعيب عليه السلام لقومه: اعْبُدُوا اللَّهَ مَا لَكُمْ مِنْ إِلَهٍ غَيْرُهُ [الأعراف:٨٥] وقال تعالى: وَلَقَدْ بَعَثْنَا فِي كُلِّ أُمَّةٍ رَسُولاً أَنِ اعْبُدُوا اللَّهَ وَاجْتَنِبُوا الطَّاغُوت [النحل:٣٦] وقال تعالى: وَمَا أَرْسَلْنَا مِنْ قَبْلِكَ مِنْ رَسُولٍ إِلَّا نُوحِي إِلَيْهِ أَنَّهُ لا إِلَهَ إِلَّا أَنَا فَاعْبُدُون [الأنبياء:٢٥] وقال صلى الله عليه وسلم:{ أمرت أن أقاتل الناس حتى يشهدوا أن لا إله إلا الله،وأن محمداً رسول الله} ولهذا كان الصحيح أن أول واجب يجب على المكلف شهادة أن لا إله إلا الله، لا النظر، ولا القصد إلى النظر، ولا الشك، كما هي أقوال لأرباب الكلام المذموم؛ بل أئمة السلف كلهم متفقون على أن أول ما يؤمر به العبد الشهادتان، ومتفقون على أن من فعل ذلك قبل البلوغ لم يؤمر بتجديد ذلك عقيب بلوغه، بل يؤمر بالطهارة والصلاة إذا بلغ أو ميز عند من يرى ذلك. ولم يوجب أحد منهم على وليه أن يخاطبه حينئذ بتجديد الشهادتين، وإن كان الاقرار بالشهادتين واجباً باتفاق المسلمين، ووجوبه يسبق وجوب الصلاة، لكن هو أدى هذا الواجب قبل ذلك، وهنا مسائل تكلم فيها الفقهاء: فمن صلى ولم يتكلم بالشهادتين، أو أتى بغير ذلك من خصائص الإسلام، ولم يتكلم بهما، هل يصير مسلماً أم لا؟ والصحيح أنه يصير مسلماً بكل ما هو من خصائص الإسلام. فالتوحيد أول ما يدخل به في الإسلام، وآخر ما يخرج به من الدنيا، كما قال النبي صلى الله عليه وسلم: {من كان آخر كلامه لا إله إلا الله دخل الجنة} فهو أول واجب وآخر واجب"] إهـ . [ بزانه كه ته‌وحید یه‌كه‌م بانگه‌وازی پێغه‌مبه‌رانه، وه یه‌كه‌مین پێگه‌كانی ڕێگه‌یه، وه یه‌كه‌م پله‌یه‌كه كه ڕاگوزه‌ر بۆ لای خوا عزوجل ئه‌یگرێته به‌ر، خوا ده‌فه‌رموێت: به‌ڕاستی ئێمه -نوح-مان ڕه‌وانه كرد بۆ سه‌ر قه‌ومه‌كه‌ی، جا ئه‌ویش پێی وتن: ئه‌ی گه‌ل و هۆزم ئێوه هه‌ر خواا بپه‌رستن، چونكه جگه له‌و زاته خوایه‌كی ترتان نییه] وه -هود- سه‌لامی لێ بێت به گه‌له‌كه‌ی وت: {خوا بپه‌رستن، هیچ خوایه‌كی دیكه‌تان نییه جگه له‌و زاته } وه -صالح- سه‌لامی لێ بێت به گه‌له‌كه‌ی ده‌فه‌رموێ: { خوا بپه‌رستن، هیچ خوایه‌كی ترتان نیبه جگه له‌و زاته } وه -شوعه‌یب- سه‌لامی لێ بێت به گه‌له‌كه‌ی خۆی گوت: { خوا بپه‌رستن، هیچ خوایه‌كی ترتان نییه جگه له‌و زاته } وه خوای متعال ده‌فه‌رموێت: { به‌ڕاستی ئێمه له هه‌موو گه‌ل و نه‌ته‌وه‌یه‌كدا نێرراوێكمان بۆ ناردوون تا خوا بپه‌رستن و له سته‌مكاران و له سنوور ده‌رچوانیش خۆ به دوور بگرن} وه ده‌فه‌رموێت: { وه ئێمه هیچ پێغه‌مبه‌رێكمان له پێش تۆدا نه‌ناردوه مه‌گه‌ر نیگامان بۆ كردووه كه هیچ خوایه‌ك نییه جگه له من و بمپه‌رستن } وه پێغه‌مبه‌ر (صلىالله علیه وسلم) ده‌فه‌رموێت: {فه‌رمانم پێ دراوه كه بجه‌نگم له‌گه‌ڵ خه‌ڵكیدا تاكو شایه‌تی ده‌ده‌ن به‌وه كه جگه له الله هیچ خوایه‌كی تر نییه، وه موحه‌ممه‌دیش نێرراوی خوایه } وه له به‌ر ئه‌مه دروست ئه‌وه‌یه كه یه‌كه‌م واجبێك كه له سه‌ر موكه‌له‌ف پێویسته شایه‌تی دانه به لا اله الا الله، نه‌ك تێڕوانین، وه نه‌ك مه‌به‌ست بۆ تێڕوانین، وه نه‌ك گومان، وه‌ك قسه‌و گوفتاری كه‌سانی ئه‌هلی كه‌لامی سه‌رزه‌نشتكراو ده‌ڵێن، به‌ڵكوو پێشه‌وایانی سه‌له‌ف هه‌ر هه‌موویان كۆكن له سه‌ر ئه‌وه‌ی كه یه‌كه‌م شتێك به‌نده فه‌رمانی پێ دهدرێ هه‌ردوو شایه‌تمانه، وه هه‌موو كۆكن له سه‌ر ئه‌وه‌ی كه ئه‌گه‌ر یه‌كێك پێش باڵغ بوون شایه‌تمانی هێنابوو پاش باڵغ بوونی فه‌رمانی پێ نادرێ به تازه كردنه‌وه‌ی، به‌ڵكو فه‌رمانی پێ ئه‌درێ به خۆ پاك كردنه‌وه‌و نوێژ كاتێ باڵغ بوو یان ته‌میزو جیاكاری په‌یدا كرد، وه هیچ یه‌كێك له‌وانه به واجبی نه‌گرتووه به‌سه‌ر سه‌رپه‌رشتیكاره‌كه‌یه‌وه كه ئه‌و كاته‌ی باڵغ ده‌بێ بیدوێنی به تازه كردنه‌وه‌ی شایه‌تمانه‌كه‌ی، هه‌رچه‌نده دان پێانان به شایه‌تماندا واجبه به ئیتتفاقی موسڵمانان، به واجب گه‌ڕانی شایه‌تمان وه پێش واجب بوونی نوێژ ئه‌كه‌وێت، به‌ڵام ئه‌م ئه‌م واجبه‌ی له پێشدا به‌جێ هێناوه، وه لێره‌دا چه‌نده‌ها دۆزو مه‌سه‌له هه‌ن شاره‌زایانی فیقه قسه‌یان له سه‌ر كردووه: هه‌ركه‌سێ نوێژی كردو شایه‌تمانی نه‌گوت، یان شتانێكی تری جگه له‌وه‌ی له تایبه‌تیه‌كانی ئیسلام كرد، وه به زمان نه‌یگوتن، ئایا ئه‌بێته موسڵمان یان نا؟ ئه‌وه‌ی صه‌حیح و دروسته ئه‌وه‌یه كه ده‌بێته موسڵمان به هه‌موو ئه‌وانه‌ی كه تایبه‌تمه‌ندی ئیسلامن، جا ته‌وحید یه‌كه‌مینه كه پێی ده‌چێته ناو ئیسلامه‌وه، وه كۆتایین شتێكیشه كه پێی له دنیا ده‌رده‌چێت، وه‌ك پێغه‌مبه‌ر (صلىالله علیه وسلم) ده‌فه‌رموێت: {هه‌ر كه‌سێ كۆتایین قسه‌ی لا اله الا الله بێت ئه‌چێته به‌هه‌شته‌وه} لێره‌وه ته‌وحید یه‌كه‌م ئه‌رك و واجب و كۆتایینیشه] اهـ. شه‌رح و ڕاڤه‌كردن: خاوه‌ن مه‌تن دانه‌ری ئه‌م عه‌قیده‌یه كه پێشه‌وا ته‌حاوی‌یه‌ڕه‌حمه‌تی خوای لێ بێت به‌م ڕسته‌یه ده‌ست پێ ئه‌كات: [ "نقول في توحيد الله معتقدين بتوفيق الله: إن الله واحد لا شريك له"] . [ ده‌ڵێین له یه‌كخواناسی خوادا به بیرباوه‌ڕه‌وه كه: بێ گومان خوا یه‌كه‌و هیچ هاوه‌ڵ و هاوبه‌شی نییه]. دانه‌ر به ته‌وحید بیروباوه‌ڕی ده‌ست پێكردووه، ئه‌مه‌ش شیاوو له جێی خۆیه‌تی، چونكه ته‌وحید به‌ڕێزترین و گرنگترینی به‌شه‌كانی بیروباوه‌ڕه، به‌ڵكوو بیروباوه‌ڕ هه‌مووی ته‌وحیده، قورئان هه‌مووی بریتیه له ته‌وحید، ته‌وحید یه‌كه‌م ئه‌رك و واجبێكه له سه‌ر به‌نده، وه یه‌كه‌م كارێكه كه مرۆڤی بۆ بانگ بكرێت، شه‌ڕێ پێغه‌مبه‌ران -سه‌ڵات و سه‌لامی خوایان له سه‌ر بێ- له‌گه‌ڵ گه‌ل و نه‌ته‌وه‌كانیان هه‌مووی له ده‌وورو ئه‌ملاو لای ته‌وحید بووه و له پێناوی چه‌سپاندنی ته‌وحیدا بووه. وَمَا أَرْسَلْنَا مِنْ قَبْلِكَ مِنْ رَسُولٍ إِلَّا نُوحِي إِلَيْهِ أَنَّهُ لا إِلَهَ إِلَّا أَنَا فَاعْبُدُونِ [الأنبياء:٢٥] [ئێمه پێش تۆ هیچ پێغه‌مبه‌رێكمان ڕه‌وانه نه‌كردووه، كه وه‌حیمان بۆ ناردبێت به‌وه‌ی كه: بێگومان هیچ خوایه‌ك نییه جگه له من و ده‌بێت هه‌ر من بپه‌رستن] وه خوای تبارك و تعالی ده‌فه‌رموێت: وَلَقَدْ بَعَثْنَا فِي كُلِّ أُمَّةٍ رَسُولاً أَنِ اعْبُدُوا اللَّهَ وَاجْتَنِبُوا الطَّاغُوتَ [النحل:٣٦] [به ڕاستی ئێمه له هه‌موو نه‌ته‌وه‌یه‌كدا پێغه‌مبه‌رێكمان ڕه‌وانه كردووه تاكو خوا بپه‌رستن و له تاغوت و سته‌مكاران دوور بكه‌ونه‌وه ] جا ئه‌مه ئه‌وه‌یه كه هه‌موو پێغه‌مبه‌ران به گشتی بانگه‌شه‌یان بۆ كردووه، بانگه‌وازیان بۆ یه‌كخواناسی و ته‌وحیدی خوای په‌روه‌ردگار بووه به جۆرێك سه‌ره‌تای بانگه‌وازه‌كه‌یان به ته‌وحید ده‌ست پێكردووه‌و هه‌ر به‌وه‌ش كۆتاییان پێ هێناوه، چونكه به‌ڕاستی هه‌رچی شه‌ریعه‌ت و به‌رنامه و په‌رستنه‌كان هه‌ن هه‌موویان ته‌نها به‌شی ته‌وحیدن و پاشكۆی ئه‌ون. مانای ئه‌وه‌ش كه ته‌وحید یه‌كه‌م بانگه‌وازی پێغه‌مبه‌ران بووه: ئه‌وه‌یه كه هه‌ر پێغه‌مبه‌رێك ته‌نها بۆ ئه‌وه هاتووه گه‌له‌كه‌ی خۆی بێدار بكاته‌وه كه هیچ خوایه‌كی تر نییه جگه‌له (الله)، وه هۆشداری و حه‌زره‌یان پێ بدات له به‌ندایه‌تیكردنی تاغوت و یاخی و له سنوور ده‌رچووه‌كان. وه قسه‌كه‌ی كه ده‌ڵێت: [ "وأول منازل الطريق وأول مقام يقوم فيه السالك إلى الله عز وجل"] [ وه یه‌كه‌م پێگه‌یه‌ی ڕێگه‌یه‌و یه‌كه‌م پله‌یه‌كه كه ڕاگوزه‌ر بۆ لای خوای عزوجل ئه‌یگرێته به‌ر ] ئه‌م ده‌سته‌واژه‌یه دانه‌ر له زاراوه‌ی سۆفیه‌كانه‌وه خواستویه‌تی، چونكه خه‌ڵكی لای سۆفیه‌كانی سێ جۆرن: مورید –ئه‌مه كه سه‌ره‌تایه- پاشان ڕاگوزه‌ر یان ڕێگه‌به‌ر –سالك- ئه‌وه‌ی كه به‌ڕێدا به‌ره‌و مه‌به‌ست ده‌ڕوات، پاشان پێ گه‌یشتوو –الواصل- ئه‌وه‌ی كه گه‌شتۆته مه‌به‌ست و داواكراوه‌كانی له سه‌ر لاچووه، وه گه‌شتۆته كرۆك و حه‌قیقه‌تی زانسته‌كه وه‌ك ده‌ڵێن. وه ئه‌م خواستنه‌ش ته‌نها بۆ نزیكبوونه‌وه‌یه، چونكه زۆرێك له خه‌ڵكی وا گومان ده‌به‌ن ئه‌م زاراوانه‌ی سۆفیه‌كان ته‌نها چه‌ند زاراوه‌یه‌كی فه‌ننی هونه‌ری نه‌بێ هیچی دیكه نین –واته چه‌ند ده‌سته‌واژه‌و ماناو وته‌یه‌كن- به‌سه‌ر مانا قه‌لبیه‌كاندا بڕاوون تاكو ئه‌و ماناو مه‌به‌ست و مه‌رامانه‌ی پێ بناسینه‌وه، وه زۆرێك له‌وانه ده‌ڵێن: ته‌سه‌ووف شه‌رحكردنی پله‌ی سێیه‌مه له پله‌كانی دین كه ئیحسان و چاكه‌كاریه. ئه‌م كۆمه‌ڵه - سۆفیه‌كان- ده‌ڵێن –هه‌روه‌ك بنچینه‌ی ئایینه‌كه‌یان له هیندستانه‌وه هاتوووه- له نێوان به‌نده‌و په‌روه‌ردگاریدا هه‌زار پله له تاریكی هه‌یه، به‌نده ئه‌یبڕیێت هه‌تا ئه‌گاته ڕووناكی یان ته‌وحید كه لای ئه‌وانه توانه‌وه‌و فه‌نا بوونه له زاتی خوادا سبحانه‌وتعالی، به شێوه‌یه‌ك خۆی له‌گه‌ڵ خوادا ئه‌بێته یه‌ك-خوا زۆر به‌رزو بانتره له‌وه‌ی كه ئه‌وانه ده‌یڵێن-. ئه‌م زاراوانه له چه‌ند ڕێگه‌یه‌كه‌وه بۆ ئێمه نه‌قڵ كراوون، هه‌ندێكێان كه خۆیان له‌وانن و نه‌قڵیان كردوون، هه‌ندێكی دیكه له سه‌ر شێوه‌ی نزیك كردنه‌وه یان خواستنی چه‌ند زاراوه‌یه‌ك كه خۆی باوه‌ڕی به مه‌دلولاته‌كانی نییه، وه هه‌ندێكیشیان نه‌قڵیان كردووه و نازانن به‌ڵگه‌و ده‌لاله‌ت له سه‌ر چی ئه‌كه‌ن. خاڵی یه‌كه‌م: خاڵی ده‌ستپێكردن و ده‌رچوون له ژیانی مرۆڤ و هه‌ڵس و كه‌وت و به‌ندایه‌تیدا بریتیه له: ته‌وحیدو یه‌كخواپه‌رستی بۆ خوا سبحانه‌وتعالی، ئیتر هیچ شتێك له پێش ئه‌مه‌وه نيیه، هیچ شتێك له به‌نده وه‌رناگیرێ ته‌نها دوای ئه‌وه نه‌بێ كه باوه‌ڕی به خوای تاك و ته‌نها ببێ و به تاك و بێ هاوتا بیناسێت و په‌رستشی بۆ بكات، ئه‌مه یه‌كه‌م بانگه‌وازی پێغه‌مبه‌رانه، یه‌كه‌م كارێكه كه مرۆڤ له به‌ندایه‌تیدا ده‌ستی پێ ده‌كات، ئه‌م ئوممه‌ته ئوممه‌تی ته‌وحیده، باوكی پێغه‌مبه‌ران و باپیره‌مان حه‌زره‌تی ئیبڕاهیم -سه‌لامی خوای لێ بێت- پێشه‌واوی یه‌كخواناسانه، وه هه‌ر ئه‌وه كه به میلله‌تی ئیبڕاهیم هاتووه، خوای متعال ڕوو به پێغه‌مبه‌ر (صلی الله علیه وسلم) ده‌فه‌رموێت: ثُمَّ أَوْحَيْنَا إِلَيْكَ أَنِ اتَّبِعْ مِلَّةَ إِبْرَاهِيمَ حَنِيفاً [النحل:١٢٣] { پاشان وه‌حی و نیگامان بۆ تۆ (ئه‌ی موحه‌ممه‌د صلی الله علیه وسلم) نارد كه شوێنی ئایین و به‌رنامه‌ی ئیبراهیم بكه‌وت كه به دوور بووه له هه‌موو بیرو باوه‌ڕێكی چه‌وت } ئه‌وه‌ی میلله‌تی پاك و بێگه‌ردو حه‌نیفیه كه له سه‌ر ته‌وحیدو یه‌كخواناسی ڕاگیراوه‌و وه‌ستاوه‌و له هه‌موو هاوه‌ڵگیریه‌ك به دوور بووه، پاشان پێغه‌مبه‌ر (صلىالله علیه وسلم) هات دوای ئه‌وه‌ی عه‌ره‌به‌كان هه‌ڵگه‌ڕانه‌وه‌و بونه هاوه‌ڵگیرو به‌ندایه‌تی و كڕونوشیان بۆ دارو به‌رد ده‌برد، هاوه‌ڵ و هاوبه‌شیان بۆ خوا بڕیار ده‌دا، ئه‌و په‌رستراوانه‌ی سه‌رده‌می نوح سه‌لامی لێ بێت دووباره‌و به هه‌مان ناو په‌رسترانه‌وه‌و زیندوو كرانه‌وه، ئیتر به بانگه‌وازی ته‌وحید هات كه: شایه‌تی و گه‌واهیدانه به لا اله الا الله و محمد رسول الله، وه به شمشێر هات وه‌ك پێغه‌مبه‌ر (صلىالله علیه وسلم) ده‌فه‌رموێت: { بعثت بالسيف بين يدي الساعة حتى يعبد الله وحده لا شريك له } رواه الإمام أحمد، المسند (٢/ ٩٢) وشرحه الحافظ ابن رجب شرحاً قيماً، وهو صحيح، وروى البخاري بعضه تعليقاً. انظر: الفتح [٦/ ٩٨]. {به شمشێر نێردراوم له نێوان دووده‌سته‌ی دواڕۆژدا تاكو خوا به تاك و ته‌نها بپه‌رسترێت و هیچ هاوه‌ڵی بۆ بڕیار نه‌درێت}. مانای: بانگه‌زای ته‌وحید سه‌ره‌داوی شه‌ڕو جه‌نگ و پێكدادان بووه له نێوان پێغه‌مبه‌ر (صلی الله علیه وسلم)و هاوه‌ڵگیراندا، وه لێره‌وه گرنگی ئه‌م زانسته‌و گرنگی لێ شاره‌زا بوونی ده‌زانین، ئه‌وه‌ته پێغه‌مبه‌ر (صلىالله علیه وسلم) له‌م فه‌رمووده‌یه‌دا ده‌فه‌رموێت: { أمرت أن أقاتل الناس حتى يشهدوا أن لا إله إلا الله وأن محمداً رسول الله }رواه البخاري (٢٥)، و مسلم (٢٢) عن ابن عمر . {فه‌رمانم پێكراوه كه له‌گه‌ڵ خه‌ڵكی بجه‌نگم تا شایه‌تی ده‌ده‌ن به‌وه‌ی كه هیچ خوایه‌ك نییه بپه‌رسترێت جگه له (الله)، وه موحه‌ممه‌دیش نێرراوو فرستاده‌ی خوایه} جا ئه‌و به شه‌ڕو كوشتاری بێ باوهڕان نێردراوه تاكو خوا به تاك و ته‌نها بپه‌رسترێت ئه‌وه‌ش بۆ به‌جێهێنانی كوتایین ده‌ستوور كه خوا له باره‌ی ئه‌حكامی جیهاده‌وه هێناویه‌ته خوار، چونكه جیهاد یه‌كه‌م جار كه ده‌ستی پێكرد ته‌نها ڕوخسه‌ت پێداننێك بوو به‌س، نه كارێكی په‌سه‌ند (مستحب) وه نه ئه‌رك (واجب) بوو أُذِنَ لِلَّذِينَ يُقَاتَلُونَ بِأَنَّهُمْ ظُلِمُوا وَإِنَّ اللَّهَ عَلَى نَصرِهِمْ لَقَدِيرٌ [الحج:٣٩] خوا سبحانه‌وتعالی ڕووخسته‌ی دا به باوه‌ڕداران كه بجه‌نگن پاش ئه‌وه‌ی كه دڵیان ئه‌سووتاو ئه‌گڕا بۆ شه‌ڕی بێ باوهڕان، پاشان ئه‌م كاره به‌م شێوه به‌رده‌وام بوو تا گه‌یشته قۆناغی كۆتایی، ئه‌ویش فه‌رمان بوو به شه‌ڕكردنی هه‌موو هاوه‌ڵگیرو بێباوه‌ڕان، به تایبه‌ت كۆتا مۆڵه‌تی هاوه‌ڵگیران له دوورگه‌ی عه‌ره‌بیدا، چوار مانگ دێن و ده‌چن و ده‌سوڕێنه‌وه له سه‌ر زه‌ویدا، پاشان له دواییدا كۆتاییان: فَإِذَا انْسَلَخَ الْأَشْهُرُ الْحُرُمُ فَاقْتُلُوا الْمُشْرِكِينَ حَيْثُ وَجَدْتُمُوهُمْ وَخُذُوهُمْ وَاحْصُرُوهُمْ وَاقْعُدُوا لَهُمْ كُلَّ مَرْصد [التوبة:٥] { جا كاتێك مانگه حه‌رامه‌كان به سه‌ر چوون (كه بریتین له: ذو القعدة، ذو الحجة، محرم، رجب) ئه‌وه هاوه‌ڵگه‌رانی په‌یمان شكێن بكوژن له هه‌ر كوێ ده‌ستان لێیان گیر بوو، یاخود به‌دیل بیانگرن، سنوور دانێن بۆ چالاكیان، هه‌روه‌ها كه‌مین و بۆسه‌یان له هه‌موو شوێنێكی له‌باردا بۆ دانێن } وه ئه‌مانه كۆتایینی ئه‌و ئایه‌تانه‌ن كه له پله‌و كارو باری جیهادا هاتونه خوارێ، له پاشاندا خوای متعال ده‌فه‌رموێت: فَإِنْ تَابُوا وَأَقَامُوا الصَلاةَ وَآتَوُا الزَّكَاةَ فَخَلُّوا سَبِيلَهُم [التوبة:٥] { جا ئه‌گه‌ر (پێش ئه‌وه‌ی ده‌ستی ئێوه‌یان بگاتێ) ته‌وبه‌یان كردو وازیان هێنا له‌و كاره‌یان و نوێژیان كرد و زه‌كاتیاندا، ئه‌وه وازیان لێ بهێنن و ڕێیان بۆ چۆڵ بكه‌ن } هه‌روه‌ها له دوای ئه‌وه‌ش ده‌فه‌رموێت: فَإِنْ تَابُوا وَأَقَامُوا الصَلاةَ وَآتَوُا الزَّكَاةَ فَإِخْوَانُكُمْ فِي الدِّينِ [التوبة:١١]. {جا ئه‌گه‌ر ته‌وبه‌یان كردو په‌شیمان بونه‌وه‌و نوێژه‌كانیان كردو زه‌كاتیان دا، ئه‌وه برای ئایینی ئێوه‌ن } جا بێژراو (منطوق)ی فه‌رمووده‌كه: { أمرت أن أقاتل الناس حتى يشهدوا أن لا إله إلا الله، وأن محمداً رسول الله، ويقيموا الصلاة ويؤتوا الزكاة } رواه البخاري (٢٥)، و مسلم (٢٢) عن ابن عمر هه‌مان ماناو ناوه‌ڕۆك و مه‌به‌ستی ئایه‌ته‌كه‌یه كه ده‌فه‌رموێ: فَإِنْ تَابُوا وَأَقَامُوا الصَلاةَ وَآتَوُا الزَّكَاةَ فَخَلُّوا سَبِيلَهُم [التوبة:٥] و فَإِخْوَانُكُمْ فِي الدِّينِ [التوبة:١١] واته: هه‌ر كه‌س به‌م سێ بنه‌ما گه‌وره‌یه هات (شایه‌تمان، نوێژ، زه‌كات)- برایه‌تی بۆیان به پێویست و واجب ده‌گه‌ڕێ له سه‌رمان- به‌ڵام هه‌ر كه‌سێك به‌م سێ بنه‌مایه نه‌هات و به‌جێی نه‌هێنان، ئه‌وه نه برایه‌تی ئایینی هه‌یه‌و نه ڕێگه‌شیان پێ دهدرێ، به‌ڵكوو جه‌نگیان له‌گه‌ڵ ده‌كرێ، وه لێره‌شدا باس له حه‌ج و ڕۆژوو نه‌كراوه له‌گه‌ڵ شایه‌تمان و نوێژو زه‌كات؛ چونكه ڕۆژوو به‌ندایه‌تیه‌كی شاراوه‌یه‌و كه‌س پێی نازانێ و كه‌س ئاگاهی به‌سه‌ره‌وه نییه تاكو شه‌ڕی له سه‌ر بكرێ، به‌ڵام ئه‌گه‌ر هاتوو كه‌سێكی دیاریكراو یان دێێیه‌ك یان كۆمه‌ڵێكی دیاریكراو بزانین كه به‌ڕۆژوو نابن و پشتی لێ هه‌ڵده‌كه‌ن، ئه‌وه شه‌ڕی هه‌ڵگه‌ڕاوه‌و بێ باوه‌ڕانیان له‌گه‌ڵ ده‌كرێت، وه‌ك چۆن هاوه‌ڵه‌كان پاش مونازه‌ره‌و گفتوگۆ له‌گه‌ڵ ئه‌بو به‌كردا هه‌موو ڕایان هاته سه‌ر ئه‌وه‌ی كه شه‌ڕی هه‌ڵگه‌ڕاوه‌كان له‌گه‌ڵ ئه‌وانه‌دا بكه‌ن كه زه‌كاتیان نه‌دا.. له‌م باره‌یه‌وه عومه‌ر خوا لێبی ڕازیبێ ده‌ڵێت: [["لو لم نطع أبا بكر لكفرنا بغداة واحدة"]] رواه بمعناه ابن أبي شيبة في المصنف كتاب الجهاد (١٠/٢٩) عن عمر بن الخطاب. [ئه‌گه‌ر گوێڕایه‌ڵی ئه‌بو به‌كر نه‌كه‌ین ئه‌وه هه‌ر سه‌ر له به‌یانی بێ باوه‌ڕ ده‌بین] پاش ئه‌وه‌ی تێڕامان و بیریان كرده‌وه له قسه‌كه‌ی ئه‌بو به‌كر كه وتی: [["والله لأقاتلن من فرق بين الصلاة والزكاة"]] رواه البخاري برقم (٧٢٨٥) في الاعتصام، و مسلم برقم (٢٠) في الإيمان. [سوێند به خوا ئه‌جه‌نگم له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌دا كه جیاوازی بخات له نێوان نوێژو زه‌كاتدا] هه‌مان ماناو ناوه‌ڕۆك و مه‌به‌ستی ئایه‌ته‌كه‌یه كه ده‌فه‌رموێت: فَإِنْ تَابُوا وَأَقَامُوا الصَلاةَ وَآتَوُا الزَّكَاةَ [التوبة:١١].، وه حه‌جیش له ته‌مه‌ندا ته‌نها یه‌ك جار واجبه و یه‌كسه‌ریش نبیه، وه بۆ كه‌سێكیشه كه توێشووی هه‌بێ و شتێكیش هه‌بێ بیگه‌یه‌نێ، وه ئه‌مه‌ش هه‌روه‌ها ناتوانین به ئاسانی بیزانین و ئاگاداری بین، چونكه ئه‌گه‌رهاتین و به یه‌كێك یان كه‌سانێكمان وت ئه‌وه بۆ حه‌ج ناكه‌ن؟ ده‌ڵێن: -ان شاء الله- ساڵی داهاتوو حه‌ج ده‌كه‌ین، یان داهاتووتر، ئیتر ناتوانین جه‌نگیان له‌گه‌ڵ بكه‌ین، با نه‌شیانه‌وێ حه‌ج بكه‌ن، به‌ڵام ئه‌گه‌ر وتیان: نه‌خێر، به هیچ شێوه‌یه‌ك ئێمه حه‌ج ناكه‌ین و ناچین بۆ حه‌ج، ئه‌وه بێ گومان فه‌رمانی كافر بوونیان به‌سه‌ردا ده‌ده‌ین و ئه‌و كات شه‌ڕی كافر بوون و هه‌ڵگه‌ڕاوه‌ییان له‌گه‌ڵ ده‌كرێ. جا ئه‌م سێ بنه‌ما سه‌ره‌كیه نبچینه‌ییه: شایه‌تیدان به لا اله اله الله و محمد رسول الله، كه بنه‌مای یه‌كه‌مه، وه هه‌ڵسان و به‌جێهێنانی نوێژ كه بنه‌مای دووه‌مه، وه دانی زه‌كات و ده‌ركردنی له ماڵی خۆت كه بنه‌مای سێیه‌مه، ئه‌مان زۆر به ڕاشكاوی ده‌ق له سه‌ریان هاتووه كه ئه‌گه‌ر یه‌كێك نه‌یكردن و به‌جێی نه‌هێنان شه‌ڕی له‌گه‌ڵ ده‌كرێ، چونكه هه‌ر ئه‌مانه‌ن كه سروشتی گشتی ئه‌ده‌نه تاك و كۆمه‌ڵ و پێی ده‌ناسرێنه‌وه، به‌ڵام حه‌ج و ڕۆژوو فه‌رمانه‌كه‌یان له نێوان ئه‌و كه‌سه‌و خوای خۆیدایه‌تی، به پێچه‌وانه‌ی نوێژ كه شه‌ڕی له‌گه‌ڵ ده‌كه‌ین و ده‌یكوژین ئه‌گه‌ر سوور بوو له سه‌ر نه‌كردن و واز لێ هێنانی، یان زه‌كات ده‌كوژرێ یان به زۆر لێی ده‌سه‌نرێت، جا ئه‌گه‌ر به زۆر زه‌كاته‌كه‌مان لێ سه‌ندو بێ ده‌نگ بوو، به‌ڵام له دڵه‌و پێی ناخۆش بوو؛ ئه‌وه دوڕووه له نێوان خۆی خوای خۆیدا، به‌ڵام له حوكم و فه‌رمانی دنیایی نێو موسڵماناندا به موسڵمان مامه‌ڵه‌ی له‌گه‌ڵ ده‌كرێ، با زه‌كاته‌كه‌شی به زۆره‌ملی لێی وه‌رگرین وه‌ك پێغه‌مبه‌ر (صلىالله علیه وسلم) ده‌فه‌رموێت: { إنا آخذوها وشطر ماله عزمة من عزمات ربنا }.أبو داود (١٥٧٥)، و النسائي (٥/ ١٦، ٢٥)، و أحمد (٥/ ٢) عن بهز بن حكيم عن أبيه عن جده. [pagebreak] ئیمامی بوخاری –ڕه‌حمه‌تی خوای لێ بێت- كاتێ ده‌روازه‌ی ته‌وحیدی دانا له كتێبه‌كه‌یدا، یه‌كه‌م باسێك كه هێناویه‌تی ئه‌و فه‌رمووده‌ی مه‌عاذه كاتێ پێغه‌مبه‌ر (صلىالله علیه وسلم) ئه‌ینێرێ بۆ یه‌مه‌ن، پێی ئه‌فه‌رموێت: { إنك تأتي قوماً من أهل الكتاب، أو إنك تقدم على قوم من أهل الكتاب من اليهود، فليكن أول ما تدعهم إليه عبادة الله } رواه البخاري (١٤٥٨)، و مسلم (١٩) عن ابن عباس . { به ڕاستی تۆ ئه‌چیته لای گه‌لێك كه خاوه‌نی كتێبن، یان تۆ ڕوو به‌ره‌و گه‌لێك ئه‌ڕۆیت كه خاوه‌نی كتێبن له جووله‌كه، با یه‌كه‌م شتێك كه بانگیان بۆ ئه‌كه‌یته لا به‌ندایه‌تی خوا بێ} ئه‌مه‌ش به‌ڵگه‌یه له سه‌ر ورد بونه‌وه‌وتێگه‌یشتنی ته‌واوی بوخاری و فیق‌و شاره‌زایی له دانانی ده‌روازه‌كان بۆ بابه‌ته‌كانی كتێبه‌كه‌ی و ته‌رجه‌مه‌كانی. وه ئه‌مه‌ش ئه‌و ڕیوایه‌ته صه‌حیحانه‌ی كه له بوخاری و هه‌ندێكیشان له مسلم دان له وته‌و له‌فزه‌كانی فه‌رمووده‌كه‌ی مه‌عاذ خوا لێی ڕازی بێ: ڕیوایه‌تی یه‌كه‌م: { فليكن أول ما تدعهم إليه عبادة الله، فإذا عرفوا الله، فأعلمهم أن الله افترض عليهم خمس صلوات } إحدى روايات حديث معاذ المشهور عندما بعثه إلى اليمن رواها البخاري (١٣٨٩)، و مسلم (١٩) عن ابن عباس. {با یه‌كه‌م كارێك كه بانگیان بۆ ئه‌كه‌یت به‌ندایه‌تی خوا بێت، جا ئه‌گه‌ر خوایان ناسی، ئه‌وه شاره‌زایان بكه كه خوا پێنج نوێژی له سه‌ر داناوون}. ڕیوایه‌تی دووه‌م: { فإذا جئتهم فادعهم إلى أن يشهدوا أن لا إله إلا الله } إحدى روايات حديث معاذ المشهور وهي عند البخاري (١٤٢٥، ٤٠٩٠)، و مسلم (١٩) عن ابن عباس. {جا ئه‌گه‌ر چویته لایان بانگه‌وازیان بكه بۆ ئه‌وه‌ی شایه‌تی بده‌ن به لا اله الا الله}. ڕیوایه‌تی سێیه‌م: { فليكن أول ما تدعهم إلى أن يوحدوا الله، فإذا عرفوا ذلك، فأخبرهم أن الله افترض عليهم خمس صلوات } رواية من حديث معاذ المشهور عندما بعثه إلى اليمن وهي عند البخاري (٦٩٣٧) و الدارقطني (٢/ ١٣٦) عن ابن عباس. {با یه‌كه‌م شتێك كه بانگیان بۆ ئه‌كه‌یت ئه‌وه بێ كه خوا به تاك و ته‌نها بگرن، جا ئه‌گه‌ر ئه‌وه‌یان زانی، ئه‌وه هه‌واڵیان پێ بده كه خوا پێنج نوێژی له سه‌ر داناوون}. جا له كۆی ئه‌م ڕیوایه‌تانه به گشتی ئه‌وه تێ ئه‌گه‌ین كه یه‌كه‌م شتێك پێویسته بانگه‌شه‌ی بۆ بكرێ ته‌وحیده، كه شایه‌تی دانه به لا اله اله الله، جا ته‌وحید یه‌كه‌م كارێكه كه بانگه‌وازی بۆ لا ده‌كه‌ین، وه له سه‌ر هه‌موو بانگخوازان بۆ لای خوا سبحانه‌وتعالی له هه‌موو كات و شوێنێكدا پێویسته كه به‌رده‌وام سه‌ره‌تای بانگه‌وازه‌كه‌یان به ته‌وحیدو یه‌كخواپه‌رستی ده‌ست پێ بكه‌ن، خۆ ئه‌گه‌ر ڕۆشتین بۆ لای گه‌لێك نه‌یانئه‌زانی ته‌وحید چییه، ئه‌وه یه‌كه‌م شتێك بانگیان ئه‌كه‌ین بۆی ته‌وحیدو ڕوونكردنه‌وه‌ی چه‌مك و ماناكانی ته‌وحیده، جا ئه‌گه‌ر ئه‌وه‌یان وت و سه‌لماندیان ئه‌وسا ئیتر ماناو پێویسته‌كانیان فێر ده‌كه‌ین، ماف و به پێوستگه‌ڕ و به‌شه‌كانی ته‌وحیدیان فێر ده‌كه‌ین، وه ئه‌گه‌ر چوین بۆ لای كه‌سانێك ده‌یانگوت یان شایه‌تیان ده‌دا به لا اله الا الله، ئه‌وه بانگیان ده‌كه‌ین كه عه‌قیده‌و بیروباوه‌ڕی ته‌وحید ڕاست بكه‌نه‌وه‌و ڕێكی بكه‌نه‌وه ئه‌گه‌ر ناته‌واوی و ناڕێكی یان هه‌ڵه‌یه‌كیان تێدا بوو، وه بێ گومان له‌گه‌ڵ درێژبوونه‌وه‌ی سه‌رده‌مه‌كان، له‌گه‌ڵ هاتنه ناوه‌وه‌ی زۆرێك له خه‌ڵكانی عه‌جه‌م و جگه له‌وانیش بۆ ناو ئیسلام، له‌گه‌ڵ بڵاوبوونه‌وه‌ی نه‌فامی و په‌ره‌سه‌ندنی داهێنراو و گومڕاییه‌كان، عه‌قیده‌و بیروباوه‌ڕی ته‌وحید تۆزو لێڵی لێ نیشتووه‌و به‌پێی وڵات و شوێن و جێگه‌كان گۆڕانكاری به‌سه‌ردا هاتووه. جا یه‌كه‌م كارێك پێویست بێت موسڵمانانی بۆ بانگ بكه‌ین ڕاستكردنه‌وه‌ی عه‌قیده‌ی یه‌كخواپه‌رستییه، هه‌روه‌ها یه‌كه‌م كارێكیش كه ناموسڵمانه‌كانی بۆ بانگ ئه‌كه‌ین عه‌قیده‌و بیروباوه‌ڕی یه‌كخواناسیه. به نموونه: ئه‌گه‌ر رۆشتین بۆ ئه‌وروپا ئه‌وه یه‌كه‌م كارێك بانگه‌شه‌ی بۆ ئه‌كه‌ین یه‌كخواناسیه، له سه‌ره‌تاوه گفتوگۆی ئه‌و گرفت و كێشه كۆمه‌ڵایه‌تیانه ناكه‌ین كه ڕۆژئاوا به گشتی پێوه‌ی ده‌رده‌داره ته‌نها له یه‌ك حاڵه‌تدا نه‌بێ ئه‌ویش: موناقه‌شه‌ی بكه‌ین تاكو بیبه‌ستینه‌وه به عه‌قیده‌و بیرباوه‌ڕی یه‌كخواپه‌رستیه‌وه. پاشان ئیمامی بوخاری -دوای فه‌رمووده‌كه‌ی مه‌عاذ- فه‌رمووده‌ی فه‌زڵ و گه‌وره‌یی (قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ) باس ده‌كات و دوو فه‌رمووده دێنێ: فه‌رمووده‌ی یه‌كه‌م: {إنها لتعدل ثلث القرآن} رواه البخاري (٤٧٢٧) عن أبي سعيد الخدري، وهو عند مسلم (٨١١) عن أبي الدرداء { به‌ڕاستی به به‌رامبه‌ری سێیه‌كی قورئانه }. وه فه‌رمووده‌كه‌ی تر: { أن النبي صلى الله عليه وسلم الله عليه وسلم بعث رجلا على سرية وكان يقرأ لأصحابه في صلاته فيختم بـ قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ فلما رجعوا ذكروا ذلك للنبي صلى الله عليه وسلم، فقال سلوه لأي شيء يصنع ذلك؟ فسألوه، فقال: لأنها صفة الرحمن، وأنا أحب أن أقرأ بها، فقال النبي صلى الله عليه وسلم أخبروه أن الله يحبه} البخاري (٦٩٤٠)، مسلم (٨١٣) عن عائشة. {پێغه‌مبه‌ر (صلىالله علیه وسلم) پیاوێكی نارد له سه‌ر سریه‌یه‌ك وه ئه‌و پیاوه قورئانی ئه‌خوێند بۆ هاوه‌ڵه‌كانی له نوێژه‌كه‌یداو به (قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ) كۆتایی پێ دێنا، جا كاتێك گه‌ڕانه‌وه ئه‌مه‌یان بۆ پێغه‌مبه‌ر (صلىالله علیه وسلم) باسكرد، فه‌رمووی پرسیاری لێ بكه‌ن له به‌ر چ شتێك ئه‌و كاره‌ی ده‌كرد؟ ئه‌وانیش پرسیاریان لێ كرد، وتی: چونكه سیفه‌تی (الرحمن)ه، ئیتر پێغه‌مبه‌ر (صلىالله علیه وسلم) فه‌رمووی هه‌واڵی پێ بده‌ن كه خوا خۆشی ئه‌وێت}. ئه‌وه‌ش له به‌ر ئه‌وه بوو كه سیفاتی خوای گه‌وره‌ی خۆش ویستووه، جا لێره‌وه گرنگی ته‌وحیدی ناوو سیفاته‌كان (توحید الأسماء و الصفات) ده‌زانین. جا ئیمامی بوخاری –ڕه‌حمه‌تی خوا لێ بێت- گرێبه‌ندی ده‌روازه‌ی ته‌وحیدی به‌م دوو فه‌رمووده‌یه كردووه و به‌م دوو ناوه‌ڕۆكه ده‌ستی پێ كردووه: ناوه‌ڕۆكی یه‌كخواپه‌رستی خوایه‌تی (توحیدالألوهية) كه فه‌رمووده‌كه‌ی مه‌عاذ ئه‌یگه‌یه‌نێ، وه ناوه‌ڕۆكی یه‌كخواپه‌رستی ناوو سیفاته‌كان(توحيد الأسماء و الصفات) كه فه‌رمووده‌كه‌ی فه‌زڵی (قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ) ئه‌یگه‌یه‌نێ. [pagebreak] دانه‌ر ره‌حمه‌تی خوای لێ بێت ده‌ڵێ: [" ولهذا كان الصحيح أن أول واجب يجب على المكلف شهادة أن لا إله إلا الله" ] [وه له به‌ر ئه‌مه دروست ئه‌وه‌یه كه یه‌كه‌م واجبێك كه له سه‌ر موكه‌له‌ف (كه‌سێك گه‌شتۆته ڕاده‌ی باڵغ بوون و ئه‌ركه شه‌رعیه‌كانی له‌سه‌ر پێوست كراوه) پێویسته شایه‌تی دانه به(لا اله الا الله)]. یه‌كه‌م كارێك له سه‌ر دروستكراوێك كه خوا دروستی كردووه پێویسته بریتیه له: شایه‌تی دان به لا اله الا الله، ئه‌مه یه‌كه‌م ئه‌رك و واجبه. وه هیچ گومان له‌وه‌دا نییه كه شایه‌تیدان به (لا اله الا الله) یه‌كه‌م ئه‌رك و واجبێكه، وه دوو مانای هه‌یه كه هه‌ردووكیان حه‌ق و ڕاستن: یه‌كه‌م: یه‌كه‌مینی ئه‌رك و واجباته‌كانه، به مانای ئه‌وه‌ی یه‌كه‌مین كارێكه له ئه‌رك و واجبه‌كان كه بانگه‌وازی بۆ ده‌كه‌ین، وه یه‌كه‌مین شتێك كه ده‌ستی پێ ده‌كه‌ین بریتیه له: شایه‌تیدان به( لا اله الا الله). دووه‌م: یه‌كه‌مینی ئه‌رك و واجباته‌كانه، به مانای گرنگترینی واجبه‌كان و گه‌وره‌ترین شته، كه‌واته ئه‌وه یه‌كه‌مینه كه ده‌ستی پێ ده‌كه‌ین، وه گه‌وره‌ترین شتێكیشه. یه‌كه‌م جارێك له یه‌كێكی كافرو بێ باوه‌ڕ دێته لامان تاكو بیخه‌ینه ناو ئایینی ئیسلامه‌وه له ده‌روازه‌ی شایه‌تمان به( لا اله الا الله) و ده‌یهێنینه ناوه‌وه، وه كۆتایینی ئه‌وه‌ش كه له مرۆڤی داوا ئه‌كه‌ین له كاتی مردن و سه‌ره‌مه‌رگیدا بریتیه له شایه‌تیدان به (لا اله الا الله)، واته ته‌وحیدو یه‌كخواپه‌رستی. جا ئه‌گه‌ر زانیمان كه یه‌كخواپه‌رستی سه‌ره‌تاو كۆتایی كاره‌كانه ئه‌وكات گرنگیه‌كه‌ی ئه‌زانین و بۆمان ڕوون ئه‌بێته‌وه، ئه‌وه یه‌كه‌مینه له ڕووی ده‌ستپێكردنه‌وه، وه یه‌كه‌مینیشه له ڕووی گرنگی و گه‌وره‌ییه‌وه. دانه‌ر ڕه‌حمه‌تی خوای لێ بێت ده‌فه‌رموێت: [" لا النظر ولا القصد إلى النظر ولا الشك كما هي أقوال لأرباب الكلام المذموم" ] [ نه‌ك تێڕوانین، وه نه‌ك مه‌به‌ست بۆ تێڕوانین، وه نه‌ك گومان، وه‌ك قسه‌و گوفتاری كه‌سانی ئه‌هلی كه‌لامی سه‌رزه‌نشتكراو ]. خه‌ڵكی ڕاجووداییان تێ كه‌وتووه له مه‌سه‌له‌ی یه‌كه‌م ئه‌رك و واجبێك له سه‌ر موكه‌لله‌ف (كه‌سێك گه‌شتۆته ڕاده‌ی باڵغ بوون و ئه‌ركه شه‌رعیه‌كانی له‌سه‌ر پێوست كراوه)، وه ئه‌م ڕاجووداییه‌ش هی خه‌ڵكانی خاوه‌ن هه‌واو ئاره‌زووه‌كانن كه له ڕێگه‌ی كتابی خواو سوننه‌تی پێغه‌مبه‌ر (صلىالله علیه وسلم) لایانداوه، وه پشتیان له‌و ئایه‌ته گه‌ورانه كردووه كه به‌سه‌رماندا ڕابورد –له گه‌ڵ زۆرییاندا- وه پشتیان هه‌ڵكردووه له‌وه‌ی كه پێغه‌مبه‌ر (صلی الله علیه وسلم) فه‌رمانی پێ به نێراوه‌كانی داوه، ئه‌م جیاوازی و ئیختیلافاتانه له‌وانه‌وه كه‌وتۆته‌وه‌و دروست بووه كه ته‌نها به تێڕوانینی ژیریانه‌ی ڕووت سه‌یری كاره‌كانیان كردووه. جا وتویانه: یه‌كه‌م شتێك كه پێویسته زانینی خوایه. پێیان ده‌ڵێین: ئه‌وه ئه‌گه‌ر مه‌به‌ست به زانین لای ئێوه ناسینی ناوو سیفاته‌كانی خوا بێت و ناسینی حه‌ق و مافی په‌روه‌ردگار بێت به‌سه‌ر به‌نده‌كانیه‌وه و مافی به‌نده‌كانی به‌سه‌ریه‌وه سبحانه وتعالى.