پێشه‌كیی شه‌رحی عه‌قیده‌ی تهحاوی . ئه‌ڵقه‌ی سێیه‌م (٢) شه‌رح و لێكدانه‌وه‌ی عه‌قیده‌ی تهحاوی نووسینی: شێخی دوكتۆر (سفر عبدالرحمن الحوالي) وه‌رگێڕانی: باوكی موحه‌ممه‌د ئه‌م به‌شه له‌م بابه‌تانه پێك هاتووه: 2. ده‌ركه‌وتن و مه‌ترسی بیدعه‌و داهێنراوه‌كان (ظهور البدع وخطورتها) ته‌ئویل (التأويل) مه‌ترسی ته‌ئویل (خطر التأويل). هۆی نووسین و دانان له بیروباوه‌ڕ (سبب التأليف في العقائد). پله‌كانی ته‌ئویل (مراتب التأويل). مێژووی سه‌رهه‌ڵدانی بیدعه‌و داهێنراوه‌كان (تاريخ ظهور البدع). به‌شه‌كانی شیعه (أقسام الشيعة) 2. ده‌ركه‌وتن و مه‌ترسی بیدعه‌و داهێنراوه‌كان (ظهور البدع وخطورتها) دانه‌ر ڕه‌حمه‌تی خوای لێ بێت ده‌فه‌رموێت: "[وكلما بعد العهد ظهرت البدع، وكثر التحريف الذي سماه أهله تأويلاً ليقبل، وقلّ من يهتدي إِلَى الفرق بين التحريف والتأويل، إذ قد سُمِّى صرف الكلام عن ظاهره إِلَى معنى آخر يحتمله اللفظ في الجملة تأويلاً، وإن لم يكن ثَمَّ قرينة توجب ذلك، ومن هنا حصل الفساد، فإذا سموه تأويلاً قُبل وراج عَلَى من لا يهتدي إِلَى الفرق بينهما. فاحتاج المؤمنون بعد ذلك إِلَى إيضاح الأدلة، ودفع الشُبَه الواردة عليها، وكثر الكلام والشغب، وسبب ذلك إصغاؤهم إِلَى شُبه المبطلين، وخوضهم في الكلام المذموم الذي عابه السلف ، ونهوا عن النظر فيه، والاشتغال به والإصغاء إليه، امتثالاً لأمر ربهم، حيث قال: وَإِذَا رَأَيْتَ الَّذِينَ يَخُوضُونَ فِي آيَاتِنَا فَأَعْرِضْ عَنْهُمْ حَتَّى يَخُوضُوا فِي حَدِيثٍ غَيْرِه [الأنعام:٦٨] فإن معنى الآية يشملهم. وكلٌ من التحريف والانحراف عَلَى مراتب: فقد يكون كفراً، وقد يكون فسقاً، وقد يكون معصية، وقد يكون خطأ. فالواجب اتباع المرسلين واتباع ما أنزله الله عليهم وقد ختمهم الله بمُحَمَّد صلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ، فجعله آخر الأَنْبِيَاء وجعل كتابه مهيمناً عَلَى ما بين يديه، من كتب السماء، وأنزل عليه الكتاب، والحكمة، وجعل دعوته عامة لجميع الثقلين: الجن والأنس، باقية إِلَى يَوْمِ القِيَامَةِ، وانقطعت به حجة العباد عَلَى الله، وقد بين الله به كل شيء وأكمل له ولأمته الدين، خبراً وأمراً وجعل طاعته طاعة له، ومعصيته معصية له، وأقسم بنفسه أنهم لا يؤمنون حتى يحكموه فيما شجر بينهم، وأخبر أن المنافقين يريدون أن يتحاكموا إِلَى غيره، وأنهم إذا دعوا إِلَى الله والرَّسُول -وهو الدعاء إِلَى كتاب الله وسنة رسوله- صدوا صدوداً وأنهم يزعمون أنهم إنما أرادوا إحساناً وتوفيقا. وكما يقول كثير من المتكلمة والمتفلسفة وغيرهم: إنما نريد أن نُحس الأشياء بحقيقتها، أي: ندركتها ونعرفها ونريد التوفيق بين الدلائل التي يسمونها العقليات -وهي في الحقيقية جهليات- وبين الدلائل النقلية المنقولة عن الرَّسُول أو نريد التوفيق بين الشريعة والفلسفة. وكما يقوله كثير من المبتدعة من المتنسكة والمتصوفة: إنما نريد الأعمال بالعمل الحسن، والتوفيق بين الشريعة وبين يما يدعونه من الباطل الذي يسمونه: حقائق وهي جهل وضلال وكما يقوله كثير من المتكلمة والمتأثرة: إنما نريد الإحسان بالسياسة الحسنة والتوفيق بينها وبين الشريعة ونحو ذلك. وكل من طلب أن يُحكم في شيء من أمر الدين غير ما جَاءَ به الرسول، ويظن أن ذلك حسن، وأن ذلك جمع بين ما جَاءَ به الرَّسُول وبين ما يخالفه، فله نصيب من ذلك، بل ما جَاءَ به الرَّسُول كافٍ كاملٌ يدخل فيه كل حق، وإنما وقع التقصير من كثير من المنتسبين إليه، فلم يعلموا ما جَاءَ به الرَّسُول في كثير من الأمور الكلامية الاعتقادية، ولا في كثير من الأحوال العبادية، ولا في كثير من الأمارة السياسية، أو نسبوا إِلَى شريعة الرَّسُول بظنهم وتقليدهم ما ليس منها وأخرجوا عنها كثيرا من ما هو منها. فبسبب جهل هَؤُلاءِ وظلالهم وتفريطهم وبسبب عدوان أُولَئِكَ وجهلهم ونفاقهم كثر النفاق ودرس كثير من علم الرسالة. ل البحث التام والنظر القوي والاجتهاد الكامل في ما جَاءَ به الرَّسُول صلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ ليُعلم ويعتقد ويعمل به ظاهراً وباطناً، فيكون قد تُلي حق تلاوته، وأن لا يهمل منه شيء"] "إهـ. {وه هه‌رچه‌ند كات و سه‌رده‌م دوورتر بكه‌وێته‌وه بیدعه‌و داهێنراوه‌كان زیاتر ده‌رده‌كه‌ون، وه شێواندن ولادان زۆرتر ده‌بێ كه خاوه‌نه‌كانیان ناویان لێ ناوه ته‌ئویل تاكو وه‌ربگیرێ و ڕه‌واجی ببێ، وه زۆكه‌مێك هه‌ن كه سه‌ریان ده‌ركردبێ له جیاوازی نێوان شێواندن و ته‌ئویلكردندا، چونكه به‌ڕاستی لادانی قسه له مانای دیارو به‌رچاوی خۆی بۆ مانایه‌كی دیكه كه وته‌كه به كورتی و بیگه‌یه‌نێ ناو نراوه ته‌ئویل، جا با لێره‌دا قه‌رینه‌و نزیكیه‌كیش نه‌بێت پێویستی بكات، جا لێره‌وه ئیتر فه‌سادو تێكچوون هاته كایه‌وه، جا ئه‌گه‌ر ناویان لێ نا ته‌ئویل ئه‌وه ئیتر بره‌وی ده‌بێت و وه‌ر ده‌گیرێ لای ئه‌وانه‌ی كه ناتوانن جیاوازی له نێوان هه‌ر یه‌ك له ئه‌ئویل و لادان و شێواندن (تحریف)دا بكه‌ن، جا ئیتر دوای ئه‌وه پێویستی كرد كه ئیمانداران به‌ڵگه‌كان ڕوون بكه‌نه‌وه، وه هه‌رچی گومانێك دێته پێش لایده‌ن و نه‌یهێڵن، وه قسه‌كردن و گه‌ڕه‌لاوژێ زۆر بوو، هۆی ئه‌مه‌ش گوێگرتنیانه بۆ گومانی كه‌سانی دۆرزن و ناڕاست، وه ڕۆچونیان كه قسه‌و باسی زه‌مكراو كه پێشین له‌كه‌داریان كردووه، وه جڵه‌وگریان كردووه له تێڕوانین و سه‌یركردنی، وه خۆخه‌ریك كردن پێیه‌وه‌و گوێهه‌ڵخستن و گوێڕادێران لێی، ئه‌ویش به گوێڕایه‌ڵی بۆ فه‌رمانی په‌روه‌ردگاریان، كه فه‌رموویه‌تی: وَإِذَا رَأَيْتَ الَّذِينَ يَخُوضُونَ فِي آيَاتِنَا فَأَعْرِضْ عَنْهُمْ حَتَّى يَخُوضُوا فِي حَدِيثٍ غَيْرِه [الأنعام:٦٨] جا به‌ڕاستی مانای ئایه‌ته‌كه ئه‌یانگرێته‌وه، وه هه‌ریه‌ك له شێواندن و لادانیش له سه‌ر چه‌ند پله‌یه‌كن، جا جاری وایه ده‌بێته كوفرو بێباوه‌ڕی، وه ده‌شبێته فاسق بوون و له ڕێی لادان، وه جاری واشه ده‌بێته تاوان و سه‌رپێچی، وه جاری واشه ده‌بێته هه‌ڵه. جا واجب و پێویست شوێنكه‌وتنی پێغه‌مبه‌رانه وه شوێنكه‌وتنی ئه‌وه‌یه كه خوا ناردویه‌تیه خوارێ بۆ سه‌ریان كه به موحه‌ممه‌د (صلی الله علیه وسلم) كۆتایی پێ هێناوون، گێڕاویه‌تی به كۆتایینی پێغه‌مبه‌ران و كتێبه‌كه‌شی گێڕاوه به‌سه‌رگه‌وره‌و سه‌ره‌وكاری به‌سه‌ر كتێبه ئاسمانیه‌كانه‌وه، خوا كتێبی بۆ هێناوه‌ته خوارێ، وه حیكمه‌ت و داناییش، وه بانگه‌وازه‌كه‌ی گێڕاوه بۆ هه‌ردوو ثه‌قه‌له‌ین: ئاده‌میزاو په‌ری، ئه‌مێنێته‌وه هه‌تا ڕۆژی قیامه‌ت، وه به‌ڵگه‌ی به‌نده‌كانی له سه‌ر خوا پێ بڕیوه‌وه پاساوی نه‌هێشتوون، وه به‌ڕاستی خوا هه‌موو شتێكی پێ ڕوون كردۆته‌وه وه بۆ خۆی و ئوممه‌ته‌كه‌شی ئایینه‌كه‌ی ته‌واوو كردووه له هه‌ردوو ڕووه‌وه هه‌واڵدان و فه‌رماندان، وه گوێڕایه‌ڵی ئه‌وی گێڕاوه به گوێڕایه‌ڵی خۆی، وه سه‌رپێچیكردنیشی به‌سه‌رپێچیكردنی خۆی، وه سوێندی به خۆی خواردووه كه ئیمانیان نییه تاكو ئه‌و نه‌كه‌نه دادوه‌ر له‌وه‌ی كه ڕوو داده‌ت له نێوانیاندا، وه هه‌واڵی داوه كه دوڕووه‌كان ده‌یانه‌وێت كه حوكم و فه‌رمانڕه‌وایی ببنه لای جگه له‌و، وه ئه‌وانه كاتێك بانگ كران بۆ لای خواو پێغه‌مبه‌ره‌كه‌ی-كه بانگكردنه بۆ لای په‌ڕاوی خواو سوننه‌تی پێغه‌مبه‌ره‌كه‌ی- به‌ربه‌رست و ڕێگر دائه‌نێن، وه ئه‌وانه لافی ئه‌وه لێ ئه‌ده‌ن كه جگه له چاكه‌و ڕێكخستن هیچ مه‌به‌ست و ویستێكی دیكه‌یان نه‌بووه. وه هه‌روه‌ك زۆرێك له ئه‌هلی كه‌لام و فه‌یله‌سووفه‌كان و جگه له‌وانیش ده‌ڵێن: ئێمه ته‌نها مه‌به‌ستمانه كه شته‌كان وه‌ك حه‌قیقه‌ت و ڕاستی خۆی هه‌ست پێ بكه‌ین، واته: بیزانین و په‌ی پێ به‌رین وه ئه‌مانه‌وێ گونجاندن و سازدانێك پێك بێنین له نێوان ئه‌و به‌ڵگانه‌ی كه ناوی ئه‌به‌ن به ژیریایه‌تی –العقلیات- كه له ڕاستیدا نه‌فامی و جه‌هلیاته- وه له نێوان ئه‌و به‌ڵگه وه‌رگیراوانه -الدلائیل النقلیة-كه له پێغه‌مبه‌ره‌وه هاتوون یان ده‌مانه‌وێ سازاندنێك له نێوان شه‌ریعه‌ت و فه‌لسه‌فه‌دا پێك بێنین. وه هه‌روه‌ك زۆرێك له بیدعه‌چیه‌كان له‌وانه‌ی كه خه‌ریكی كه‌نارگیری و سۆفیگه‌رین: ئێمه ته‌نها به‌م كرده‌وانه‌مانه كاری باشمان مه‌به‌سته، وه سازاندن له نێوان شه‌ریعه‌ت و ئه‌وه‌ی كه بانگه‌شه‌ی بۆ ئه‌كه‌ن له به‌تاڵ و ناڕه‌وایی كه ناوی ده‌نێن به: ڕاستیه‌كان كه نه‌فامی و گومڕاییه، وه‌ك زۆێك له‌وانی كاریگه‌رن له ئه‌هلی كه‌لامه‌وه ده‌ڵێن: ئێمه به سیاسه‌تی باش و چاك ته‌نها مه‌به‌ستمان چاكه‌خوازی و سازاندنه له نێوان ئه‌وو شه‌ریعه‌ت، وه شتانی دیكه‌ی له‌م بابه‌ته‌ش. وه هه‌ر كه‌سێك داوا بكات كه فه‌رمانڕه‌وایی بكرێت له كاروباری ئاییندا به شتێك جگه له‌وه‌ی كه پێغه‌مبه‌ر پێی هاتووه، وه گومانیشی وا بێ كه ئه‌مه كارێكی باشه، وه ئه‌مه كۆكه‌ره‌وه‌و ڕێكخه‌ره له نێوان ئه‌وه‌ی كه پێغه‌مبه‌ر پێی هاتووه‌و ئه‌وه‌ی كه پێچه‌وانه‌یه‌تی، ئه‌وه به‌شێكی له‌وه هه‌یه، به‌ڵكوو ئه‌وه‌ی كه پێغه‌مبه‌ر پێی هاتووه تێرو ته‌سه‌ل و ته‌واوه‌و هه‌رچی هه‌ق و ڕاستی هه‌یه ئه‌چێته ناوی، وه كه‌موكوڕیه‌كه ته‌نها له زۆرێك له‌وانه‌دا ڕووی دا كه خۆیان ده‌ده‌نه پاڵی و نه له زۆرێك له كارو فه‌رمانه كه‌لامی و بیروباوه‌ڕیاكاندا ئاگایان له‌وه بووه كه پێغه‌مبه‌ر پێی هاتووه، وه نه له زۆرێك له حاڵاتی به‌ندایه‌تیدا، وه نه له زۆرێك له كاروباری سیاسه‌تدا، یان به گومان و چاولێكه‌ری خۆیان شتانێكیان داوه‌ته پاڵ شه‌ریعه‌تی پێغه‌مبه‌ر كه له‌ودا نه‌بووه و زۆرێكی كه له‌و بووه لێیان ده‌رهێناوه‌و لایان بردووه. جا به هۆی نه‌فامی گومڕایی و زیاده‌ڕه‌وی ئه‌مانه‌و به هۆی ده‌ستدرێژی ئه‌وانی ترو نه‌فامی و دوڕووییانه‌وه دوڕوویی زۆر بوو وه زۆرێك له زانست و عیلمی پێغه‌مبه‌رایه‌تی شوێنه‌واری ڕۆیشت و نه‌ماو سڕایه‌وه. به‌ڵكو لێكۆڵینه‌وه‌ی ته‌واوو تێڕوانینی به هێز و كۆششی تێروته‌سه‌ل له‌وه‌دایه كه پێغه‌مبه‌ر صلی الله علیه وسلم پێی هاتووه تاكو بزانرێت و باوه‌ڕی پێ بهێنرێت و كاری پێ بكرێت له دیارو ناواخندا، به‌وه‌ش كه به باشترین خوێندنه‌وه ده‌خوێنرێته‌وه‌و هیچ شتێكی لی وه‌لا ناخرێت و پشت گوێ ناخرێت]إهـ. شه‌رح و ڕاڤه‌كردن: هه‌رچه‌ندێك له سه‌رده‌می پێشینه چاكه‌كان دوور بكه‌وینه‌وه لادان و له رێ ده‌رچوون و ته‌ئویلكردن زۆرتر ده‌بێت، شتێكی زانراویشه كه په‌كخستن(التعطيل) لێچواندن (التشبیه) زۆرتر بووه. ته‌ئویل (التأويل) ته‌ئویل ئه‌و ئه‌سڵ و بنه‌مایه‌یه كه به‌و شه‌ریعه‌ت ڕوخێنراوه و تێك دراوه، ڕوونكردنه‌وه‌ی ئه‌مه‌ش به‌م شێوه‌یه: ئه‌وانه‌ی سیفاته‌كانی خوای گه‌وره‌یان نه‌فی كردو باوه‌ڕیان پێیان نه‌بوو وه‌ك په‌كخه‌ره‌كان (المعطلة) وه باتنیه‌كان (الباطنية) وه ڕافزیه‌كان (الرافضة) و هاوشێوه‌كانیان، ئه‌وانه‌ن كه به ئاره‌زووی خۆیان په‌ڕاوی خوای گه‌وره هه‌ندێكی ئه‌ده‌ن به هه‌ندێكیداو باوه‌ڕی پێ ناكه‌ن، ئه‌مانه كۆمه‌ڵانێك بوون بیدعه‌كانیان ئاشكرا ئه‌كردو به ته‌واوی دوژمنایه‌تی ئه‌هلی سوننه‌ت و جه‌ماعه‌تیان كردووه، به ئاشكراو بێ په‌رده دژایه‌تی ئوممه‌تی ئیسلام و كۆمه‌ڵی موسڵمانانیان كردووه، دژ بوون به بنچینه شه‌رعیه‌كان، ئایه‌ت و فه‌رمووده‌كانیان په‌رچ داوه‌ته‌وه‌و وه‌ریان نه‌گرتووه، ئه‌مانه كارو فه‌رمانیان ڕوون و ئاشكرایه‌وه هه‌موو كه‌س شاره‌زایانه و مه‌به‌ستیان دیاره، به‌ڵام ئه‌وه‌ی كه ته‌ئویل ئه‌كات ئه‌وه مه‌ترسیدارتره‌و تاوانه‌كه‌ی گه‌وره‌تره، چونكه ئه‌ڵێت: من باوه‌ڕم به ئایه‌ت و فه‌رمووده‌كه هه‌یه، وه ئه‌ڵێت: من له په‌یڕه‌وانی ئه‌هلی سوننه‌ت و جه‌ماعه‌تم، وه به‌م شێوه‌یه ته‌ئویلكه‌ران بانگه‌شه‌ی ئه‌وه ئه‌كه‌ن كه ئه‌وانه له ئه‌هلی سوننه‌ت و جه‌ماعه‌تن. ته‌ئویل: بریتیه له لادانی وته له مانای دروستی خۆی كه ئه‌یگه‌یه‌نێت و بۆی دانراوه، بۆ مانای نادروست و نه‌گه‌یه‌نراوی به بوونی پێكه‌وه به‌ند یان به‌ستراوێك (صرف اللفظ عن المعنى الراجح إِلَى المعنى المرجوح قرينة). وه ته‌ئویلات و لادانی وته له ئه‌و مانایانه‌ی خۆیان كه بۆیان دانراوه ئێجگار زۆرن هه‌ندێكیان مرۆڤ ده‌هێننه پێكه‌نین، هه‌شیانه جێگه‌ی سه‌رسوڕمانه كه چۆن به‌م شێوه‌یه باوه‌ڕی پێ كراوه‌و دامه‌زراوه، به نموونه: بَلْ يَدَاهُ مَبْسُوطَتَانِ [المائدة:٦٤] لِمَا خَلَقْتُ بِيَدَي [ص:٧٥] له‌م ئایه‌ته‌دا وشه‌ی هه‌ردوو ده‌ستم"یدَی" له ئایه‌ته‌كه‌ی تریشدا هه‌ردوو ده‌ستی "یداه" هاتووه، جا له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌دا كه سیفه‌تی ده‌ست دیارو ڕۆشن و به‌رچاوه له ئایه‌ته‌كه‌دا به‌ڵام ئه‌وانه‌ی ئه‌هلی ته‌ئویلن ده‌ڵێن: كه ده‌بێ ئایه‌ته‌كه ته‌ئویل بكرێت و ته‌ئویلی ئه‌كه‌ن. ئه‌وانه‌ی ئه‌م سیفه‌ته جێگیر ئه‌كه‌ن بۆ خوای گه‌وره عزو جل وه ئه‌یسه‌ڵمێنن ده‌ڵێن: حه‌قیقه‌تی ئه‌و ده‌سته‌ی له ئایه‌ته‌كه‌دا هاتووه په‌یوه‌ندی به خواوه هه‌یه‌و ئێمه چۆنیه‌تی ئه‌و ده‌سته نازانین، به‌ڵام ته‌ئویلكه‌ران ده‌ڵێن: ئه‌مه دیارو له به‌ر چاوه، ئێمه ئه‌وه ئه‌سه‌لمێنین كه ئه‌مه ڕووی به‌رچاوی وته‌كه ئه‌مه‌یه‌و به‌ڵگه‌ی ئایه‌ته‌كه له سه‌ر ئه‌وه‌یه، به‌ڵام ئه‌م دیارو به‌رچاوه لائه‌ده‌ین بو گریمان(إحتمال)ێكی دوورترو نه‌شیاوتر(مرجوح)، ئه‌ویش ئه‌وه‌یه كه وشه‌ی ده‌ست "ید" لێره‌دا به مانای ده‌سه‌ڵات و قودره‌ت و نیعمه‌ته، به هۆی نزیكی و قه‌رینه‌یه‌كه‌وه كه ئه‌یگه‌یه‌نێ ئه‌ویش كه: به پاك و بێگه‌ردگرتنی خوای گه‌وره‌یه عز وجل، ئه‌وه‌ته هه‌موو به‌ڵگه ژیری و بڕه‌ره‌كان له سه‌ر ئه‌وه‌ن كه خوا پاك و بێگه‌رده‌و دووره له ئه‌ندامه‌كان. جا لێره‌دا كۆمه‌ڵه بنه‌مایه‌كی ژیری هه‌یه كه خۆیان دایانناوه‌و له سه‌ری ئه‌ڕۆن. له‌وانه: خوای گه‌وره پاك و بێگه‌ردو دووره له ئه‌ندامه‌كان، ده‌ستیش ئه‌ندامه، كه‌واته ده‌بێ ئه‌مه نه‌فی بكرێ له خوای گه‌وره‌و وته‌كه له مانا دیارو به‌رچاو‌و شیاوه‌كه‌یه‌وه كه هه‌ر كه‌سێ بیخوێنێته‌وه ئه‌یزانێت لا ئه‌درێت بۆ گریمانێكی تر كه نایگه‌یه‌نێت مه‌گه‌ر به بوونی نزیكیه‌ك نه‌بێت، ئه‌و نزیكیه‌ش بریتیه له‌و به‌ڵگه ژیرییه‌ی كه له سه‌ر پاك و به دوورگرتنی خوای گه‌وره وه‌ستاوه. جا چه‌ند ته‌ئویلات و شێواندێكی سه‌رسوڕهێنه‌ریان هێنایه پێش، ته‌نها چه‌ند نموونه‌یه‌ك دێنینه‌وه، له فه‌رمووده‌ی سه‌حیحدا هاتووه: {لا تزال النار تقول هل من مزيد حتى يضع الله تَعَالَى قدمه في النار} رواه البخاري (٧٣٨٤)، ومسلم (٢٨٤٨) عن أنس. {به‌رده‌وام ئاگر ئه‌ڵێت ئایا كه‌سی تر هه‌یه تێم فڕێده‌ن تاكو خوای گه‌وره پێی له سه‌ر ئاگر دائه‌نێت(واته ئه‌و كاته ئیتر ئاگر بێ ده‌نگ ئه‌بێت}. وه ڕیوایه‌تی تری زۆریش كه ئاگر پڕنابێت تاكو خوای باڵاده‌ست سبحانه‌وتعالی پێی له سه‌ر ئاگر دانه‌نێت، وه له ڕیوایه‌تی تردا ئه‌فه‌رموێت: { {رجله}{قاچی} إحدى الروايات لحديث وضع الرب سبحانه قدمه على النار وهي عند البخاري (٤٥٦٩)، ومسلم (٢٨٤٦) عن أبي هريرة.. هه‌موویان له سه‌ححی بوخاری و مسلم دان،،{يضع الله تعالى قدمه في النَّار فتقول: قط قط} {خوای گه‌وره پێی له سه‌ر ئاگر ده‌ئه‌نێت و ئه‌وجا ئاگر ئه‌ڵێت: به‌سه به‌س}. وه له یه‌كێ له ڕیوایه‌ته‌كاندا وشه‌ی {الجبار: زۆر به ده‌سه‌ڵات} هاتووه، وه له چه‌ند ڕیوایه‌تێكی زۆردا هاتووه {{يضع الله} {خوا دایئه‌نێ}. {يضع الرحمن} {خوای میهره‌بان (پێی) دائه‌نێ) جا ئه‌هلی ته‌ئویل ئه‌ڵێن: وشه‌ی (الجبار) كه له فه‌رمووده‌كه‌دا هاتووه یان فریشته‌یه‌كه ناوی "الجبار"ه، یان یه‌كێكه له ستامكاران له خه‌ڵكی سه‌رزه‌وی، دۆزه‌خ پڕ نابێت تاكو ئه‌و ده‌سه‌ڵاتداره سته‌مكاره پێی یان قاچی له سه‌ر دۆزه‌خ دانه‌نێ، ئیتر ئه‌و كاته دۆزه‌خ ئه‌ڵێت: به‌سه به‌س(قط قط) ئیتر پڕ بووم. ئه‌مه ته‌ئویلی ئه‌بو المعالی جووه‌ینییه، كه له دواییدا گه‌ڕایه‌وه‌و لێی په‌شیمان بۆوه، وه ئه‌بو حامدی غه‌زالیش شوێنكه‌وته‌ی ئه‌و بوو هه‌مان ڕای هه‌بوو، ئه‌مه‌ش له كێتبه‌كه‌یدا المصقول في علم المنقول هه‌یه، ئه‌مه‌شیان بۆ ڕاكردن له‌وه وتووه كه بڵێن: ئه‌وه‌ی (كه پێی یان قاچی ئه‌خاته سه‌ر دۆزه‌خ) خوای گه‌وره‌یه. وه ڕیوایه‌ته‌كانی تریش كه (الله، الرحمن)ی تێدایه، وتیان: ئێمه پێكه‌وه‌به‌ندو به‌ستراو (قرینة)يه‌كمان هه‌یه بۆ ئه‌مه ئه‌ویش ئه‌وه‌یه: خوا ئه‌بێت پاك و به دوور بگیرێت له‌وه‌ی كه به‌ش و ئه‌ندام (الأبعاض والجوارح)ی بۆ بڕیار بدرێت، وه ئه‌مه‌ش هه‌رچی به‌ڵگه‌كانی ژیری و به‌ڵگه حاشا هه‌ڵنه‌گره‌كان له‌سه‌رینی و له ئه‌نجامدا نه‌فی ئه‌وه ده‌كرێت و ته‌ئویل ده‌كرێت. وه ئه‌و فه‌رمووده‌یه‌ی كه له‌و زاناو حیبری جووله‌كه‌وه كه پێشه‌وا ئه‌حمه‌د و بوخاری و مسلم و جگه له‌وانیش ڕیوایه‌تیان كردووه، كه هاتۆته خزمه‌ت پێغه‌مبه‌رو وتویه‌تی: {أما علمت يا مُحَمَّد أن الله يَوْمَ القِيَامَةِ يضع السماوات عَلَى إصبع، والأرضين عَلَى إصبع، والثرى عَلَى إصبع، والشجر عَلَى إصبع، وبقية الخلائق عَلَى إصبع} رواه البخاري (٤٥٣٣)، و مسلم (٢٧٨٦)، و أحمد (١/ ٤٥٧) عن ابن مسعود .{ ئایا نه‌تزانیوه ئه‌ی موحه‌ممه‌د كه خوا له ڕۆژی قیامه‌تا ئاسمانه‌كان له سه‌ر په‌نجه‌یه‌ك دائه‌نێت، وه زه‌ویش له سه‌ر په‌نجه‌یه‌ك، وه هه‌رچی خاك و خۆڵیشه له سه‌ر په‌نجه‌یه‌ك، وه دارو دره‌ختیش له سه‌ر په‌نجه‌یه‌ك، وه سه‌رجه‌م دروستكراوه‌كانی دیكه‌ش له سه‌ر په‌نجه‌یه‌ك}. وه له ڕیوایه‌ته‌كه‌ی ئیمام ئه‌حمه‌د به‌م شێوه‌یه هاتووه: {أنه يضع الأرض عَلَى ذه وأشار إِلَى السبابة}رواية لأحمد (١/ ٢٥١، ٣٢٤)، والترمذي (٣٢٤٠) عن ابن عباس { زه‌وی له سه‌ر ئه‌مه دائه‌نێ وه ئاماژه‌ی كرد بو په‌نجه�