پێشه‌كیی شه‌رحی عه‌قیده‌ی ته‌حاوی... ئه‌ڵقه‌ی چواره‌م. (٢) (هه‌ڵوێستی پێشین له زانیاریی كه‌لام) نووسینی: شێخی دكتور سفر عبدالرحمن الحوالی وه‌رگێڕان: باوكی موحه‌ممه‌د قَالَ المُصنِّفُ رَحِمَهُ اللهُ تَعَالَى: "[فعن أبي يوسف رَحِمَهُ اللهُ تَعَالَى أنه قال لـبشر المريسي : العلم بالكلام هو الجهل، والجهل بالكلام هو العلم، وإذا صار الرجل رأساً في الكلام قيل: زنديق، أو رمي بالزندقة. أراد بالجهل به اعتقاد عدم صحته، فإن ذلك علم نافع، أو أراد به الإعراض عنه أو ترك الالتفات إِلَى اعتباره. فإن ذلك يصون علم الرجل وعقله فيكون علماً بهذا الاعتبار. والله أعلم. وعنه أيضاً أنه قَالَ: من طلب العلم بالكلام تزندق، ومن طلب المال بالكيمياء أفلس، ومن طلب غريب الحديث كذب.. وقال الإمام الشَّافِعِيّ رَحِمَهُ اللهُ تَعَالَى: حكمي في أهل الكلام أن يضربوا بالجريد والنعال، ويطاف بهم في العشائر والقبائل، ويقَالَ: هذا جزاء من ترك الكتاب والسنة وأقبل عَلَى الكلام. وقال أيضاً رَحِمَهُ اللهُ تَعَالَى: كل العلوم سوى القُرْآن مشغلة إلا الحديث وإلا الفقه في الدين العلم ما كَانَ فيه قال حدثنا وما سوى ذاك وسواس الشياطين وذكر الأصحاب في الفتاوى: أنه لو أوصى لعلماء بلده: لا يدخل المتكلمون ، ولو أوصى إنسان أن يوقف من كتبه ما هو من كتب العلم، فأفتى السلف أن يباع ما فيها من كتب الكلام. ذكر ذلك بمعناه في الفتاوى الظهيرية . فكيف يرام الوصول إِلَى علم الأصول، بغير اتباع ما جَاءَ به الرسول؟! ولقد أحسن القائل: أيها المغتدي ليطلب علماً كل علم عبدٌ لعلم الرسول تطلب الفرع كي تصحح أصلاً كيف أغفلت علم أصل الأصول" [وه له ئه‌بو یووسفه‌وه ڕه‌حمه‌تی خوای لێ بێت كه به بیشری موریسی وتووه: زانیاری به كه‌لام جه‌هل و نه‌فامیه، وه بێئاگایی و نه‌شاره‌زایی به كه‌لام ئه‌وه علیم وزانسته، وه ئه‌گه‌ر یه‌كێك بووه سه‌ر له زانیاری كه‌لامدا ئه‌وترێ كه: بووه به زندیق (له دین ده‌رچووه) یان زه‌نده‌قه‌و له دین ده‌رچوونی ئه‌خرێته پاڵ، مه‌به‌ستی به نه‌زانی لێی(له زانستی كه‌لام) باوه‌ڕ بوونه به نادروستی و ناڕاستیه‌كه‌ی، وه كه ئه‌وه زانست و زنایاریه‌كی به سوود بێت، یان مه‌به‌ستی پێی پشت هه‌ڵكردنه لێی و یان واز هێنانه به‌وه‌ی كه ئاوڕی بۆ بدرێته‌وه‌و به هه‌ند و ئیعتیبار وه‌ربگیرێ، چونكه ئه‌وه(واز هێنان له كه‌لام) زانست و ژیری مرۆڤ ئه‌پارێزێت به‌وه‌ش ئه‌بێته عیلم و زانست به‌و ئیعتیباره وه‌خواش زاناتره. وه له هه‌روه‌ها لێیه‌وه هاتووه كه وتویه‌تی: هه‌ر كه‌سێ بیه‌وێ به هۆی كه‌لامه‌وه فێری زانست ببێ ئه‌وه ئه‌بێته زنیدق، وه هه‌ر كه‌سێكیش به هۆی كیمیاوه بیه‌وێ پاره‌و سامانی ده‌ست بكه‌وێت نه‌بوو بێ پاره ده‌بێ، وه هه‌ر كه‌سێكیش شوێن فه‌رمووده‌ی نامۆ (غریب الحدیث) بكه‌وێت ئه‌وه درۆی كردووه. وه هه‌روه‌ها ئیمامی شافعی ڕه‌حمه‌تی خوای لێ بێت ده‌ڵێ: حوكم و فه‌رمانی من بۆو كه‌سانه‌ی خه‌ریكی زانیاری كه‌لامن ئه‌وه‌یه كه به شوڵك و نه‌عل داركاری بكرێن و ئه‌وجا به ناو تیره‌و هۆزه‌كاندا به‌و شێوه‌یه بگێڕدرێن و بوترێت: ئه‌مه تۆڵه‌ی ئه‌و كه‌سه‌یه كه وازی له كتباب و سوننه‌ت هێناوه‌و ڕووی كردۆته كه‌لام. وه هه‌روه‌ها ڕه‌حمه‌تی خوای لێ بێت ده‌فه‌رموێت: كل العلوم سوى القُرْآن مشغلة إلا الحديث وإلا الفقه في الدين العلم ما كَانَ فيه قال حدثنا وما سوى ذاك وسواس الشياطين وه هاوه‌ڵان له فه‌تواكانیاندا باسیان كردووه كه: ئه‌گه‌ر یه‌كێك ڕاسپێری كرد بۆ زانایانی شوێن و وڵاته‌كه‌ی: ئه‌وه ئه‌هلی كه‌لام ناچێته ژێر ئه‌و وه‌سێته‌وه، وه ئه‌گه‌ر یه‌كێك وه‌سێتی كرد ئه‌وانه كتێبی عیلم و زانستن وه‌قف بكرێن له ڕێی خێردان ئه‌وه پێشین فه‌توایان داوه كه ئه‌وانه‌یان كه كتێبی كه‌لامن بفرۆشرێن و له‌وانی دیكه جیابكرێنه‌وه، ئه‌مه‌ی به ماناكه‌یه‌وه له الفتاوى الظهيرية. دا باس كردووه. ده‌ی ئیتر چۆن ئه‌گه‌یته شاره‌زایی و زانیاری له عیلمی ئوسوڵ و بنه‌ماكانی ئایین، به جگه له شوێنكه‌وته‌ی ئه‌وه‌ی كه پێغه‌مبه‌ر (صلی الله علیه وسلم) پێی هاتووه؟! وه به‌ڕاستی بێژه‌ر جوانی وتووه كه ده‌ڵێ: أيها المغتدي ليطلب علماً كل علم عبدٌ لعلم الرسول تطلب الفرع كي تصحح أصلاً كيف أغفلت علم أصل الأصول شه‌رح و لێكۆڵینه‌وه: دانهر ڕه‌حمه‌تی خوای لێ بێت لێره‌دا قسه‌ی پێشین و شوێنكه‌وتوانیانی هێناوه، به‌ڵگه‌ی به قسه‌ی ئه‌و زانایانه هێناوه‌ته‌وه كه شوێنه‌كه‌وته‌یان هه‌ن و قسه‌كانیان به به‌ڵگه ده‌هێنرێنه‌وه، وه له‌وانه‌شه هه‌ندێ كه‌سيش له به‌شه‌كانی دیندا (الفروع) وته‌ی ئه‌م زانایا به‌رێزانه بخه‌نه پێش فه‌رمووده سه‌حیح و جێگیره‌كانی پێغه‌مبه‌ره‌وه (صلی الله علیه وسلم)، یان له مامه‌ڵه‌و شتانی تری هاوشێوه‌ی ئه‌وانه، به‌ڵام كاتێك كه باس له زانسته بنچینه‌یی و بنه‌ڕه‌تیه‌كانی دین (علم أصول الدين) كرا كه پیرۆزترین و به‌ڕێزترینی زانسته‌كانن، شوێن بیروباوه‌ڕی پێشین ناكه‌ون، قسه‌ی پێشه‌واكان توڕ ئه‌ده‌ن و به به‌ڵگه وه‌ریان ناگرن و ئه‌گه‌ڕێنه‌وه سه‌ر قسه‌ی زانایانی كه‌لام و شوێن ئه‌وان ئه‌كه‌ون، له به‌ر ئه‌وه ئه‌بینین كه دوفاقیه‌كی سێ به‌شی سه‌یر سه‌ری هه‌ڵدا، هه‌ر وه‌ك یه‌كێك له پاشینه‌كان(المتأخرين) له هۆنراوه‌یه‌كیدا باسی ئه‌كات، ئه‌بینین یه‌كێك له بیروباوه‌ڕیدا ئه‌شعه‌ری و له فیقهو زانستی شه‌رعیدا مالیكی و ته‌ریقه‌ی نومه‌یر‌ه، سبحان الله! وه‌ك دانهر ڕه‌حمه‌تی خوای لێ بێت بیه‌وێت بڵێ: ئه‌گه‌ر ئێوه ڕاست ئه‌كه‌ن شوێنكه‌وته‌ی مالیك و شافعی و ئه‌بووحه‌نیفه‌ن ده‌ی ئه‌وان ئه‌مه قسه‌كانیانه له بنچینه‌و بنه‌ماكانی دیندا كه گه‌وره‌ترو پیرۆزتره له‌و زانستانه‌ی كه باس له به‌ش و لقه‌كانی دین ده‌كه‌ن، ئه‌مه قسه‌ی زانایانه له سه‌ر ئه‌سڵ و بناغه‌كانی دین، وه ئه‌مه په‌یڕه‌و و ڕێگه‌یانه له به‌ندایه‌تی و خواپه‌رستیدا، هیچ كه‌سێك له پێشه‌وایانی ڕه‌خنه‌و زانیاری ناسینی پیاوان و زانیاری جه‌رح و ته‌عدیل (علم الرجال و الجرح و التعدیل) نه‌یوتووه كه ابن المودع باشتره له ماليك له خواپه‌رستی و به‌ندایه‌تیدا، یان له‌و زیاتر شوێنكه‌وته‌ی سوننه‌ت بووه، یان وه‌ك یه‌كێكی تر ئه‌ڵێت: فقه فقهی ئه‌بووحه‌نیفه و ئایینیش ئایینی موحه‌ممه‌دی كوڕی كیرام واته له وه‌رگرتنی مه‌سه‌له فقهیه‌كاندا له سه‌ر مه‌زهه‌بی ئه‌بووحه‌نیفه‌‌م به‌ڵام له بیرباوه‌ڕمدا له‌سه‌ر په‌یره‌وی موحه‌ممه‌دی كوڕی كیرام، ئه‌م كابرا بۆ خۆی كه‌رامی بوو به‌ڵام حه‌نه‌فی مه‌زهه‌بیش بوو، جا هه‌ر ئه‌م دوفاقیه بوو كه ئه‌م ئوممه‌ته‌ی په‌رته‌وازو به‌ش به‌ش كرد، ئه‌نا هه‌ر چوار پێشه‌واكه‌و زانایانی تریش ڕه‌حمه‌تی خوایان لێ بێت له بنچینه‌و بناغه‌كانی دیندا(أصول الدين) هه‌موویان له‌سه‌ر عه‌قیده‌و بیروباوه‌ڕی پێشین بوون و به هیچ شێوه‌یه‌ك لایان نه‌داوه، ته‌نها مه‌گه‌ر چه‌ند شتێكی ساكار نه‌بێت، وه‌ك ئیمام ئه‌بو حه‌نیفه‌ڕه‌حمه‌تی خوای لێ بێت له ئیماندا وه‌ك له داهاتودا دێته پێشمان و باسی ده‌كه‌ین، وه ئه‌وه‌ش كه له داهێنراوی قسه‌یه (بدع الأقوال) نه‌ك له داهێنراوی كرده‌وه‌كان (بدع الأعمال) وه‌ك ئیمام ئه‌حمه‌د ڕه‌حمه‌تی خوای لێ بێت ئه‌فه‌رموێت، چوار پێشه‌واكه سوپاس بۆ خوا له بناغه‌و بنچینه‌كانی دیندا له سه‌ر یه‌ك په‌یڕه‌و بوون، ئه‌ویش په‌یڕه‌وی پێشین و كۆمه‌ڵی ده‌ربازبوو(الفرقه الناجیة)ه: ئه‌هلی سوننه‌ت و جه‌ماعه‌ت، ئه‌وانه‌ی كه هاوه‌ڵی پێغه‌مبه‌ر (صلی الله علیه وسلم) بوون ئه‌وانیش له پاش ئه‌وان له سه‌ر په‌یڕه‌وو عه‌قیده‌ی ئه‌وان به‌رده‌وام بوون. - هه‌ڵوێستی پێشه‌وا ئه‌بوویوسف له زانیاری كه‌لام. دانهر ڕه‌حمه‌تی خوای لێ بێت قسه‌ی پێشه‌وای به ناوبانگ ئه‌بوویوسف دێنێت -قوتابی ئیمام ئه‌بو حه‌نیفه- كاتێك به بیشری موریسی ده‌ڵێت: "العلم بالكلام هو الجهل، والجهل بالكلام هو العلم". {زانیاری به كه‌لام نه‌فامیه‌و بێ زانستیه، وه بێ ئاگایی و نه‌شاره‌زایش به كه‌لام و عیلم و زانیاریه}. بیشری موریسی باوكی جووله‌كه بووه، هاته ناو ئیسلامه‌وه تاكو له ڕێگه‌ی كه‌لامه‌وه ئایینی ئیسلام تێك بدات و له ناوی به‌رێت، هه‌روك دایكی باسی ده‌كات كه پێشه‌وا داره‌می له په‌رچ و ڕه‌تدانه‌وه‌یدا بۆ بیشر لێی ده‌گێڕێته‌وه، بیشر به گومڕاو سه‌رلێشێواو ناوبانگی ده‌ركردبوو، قوتابی پێشه‌وا ئه‌بوو یوسف بوو، بۆیه ئه‌بوویوسف ئه‌و ده‌سته‌واژه‌یه‌ی پێ ده‌ڵێت: زانیاری به كه‌لام نه‌فامیه‌و بێ زانستیه، وه بێ ئاگایی و نه‌شاره‌زایش به كه‌لام و عیلم و زانیاریه. جا ئه‌وه ئه‌بی‌یوسف كه له وه‌ختی خۆیدا له لایه‌ن زانایانه‌وه تۆمه‌تبار كرابوو-ته‌نها له لق و فه‌رعی دیندا- چونكه سه‌ر به قوتابخانه‌ی ڕا بوو، وه پشتیوانی له مه‌زهه‌بی ئه‌هلی ڕاو بیروبۆچۆن ئه‌كرد، جا ئه‌مه قسه‌ی ئه‌و ئیمامه‌یه سه‌باره‌ت به‌وانه‌ی ئه‌هلی بیدعه‌و داهێنراوه‌كان بوون له بنچینه‌كانی دیندا، ده‌ی ئه‌بێت قسه‌ی زانایانی پێشین ئه‌وانه‌ی كه له سه‌ر په‌یڕه‌وی ئه‌هلی سوننه‌ت و جه‌ماعه‌ت بوون و پابه‌ندی فه‌رمووده بوون له بنچینه‌و لق و به‌شه‌كانی دیندا (الأصول والفروع)!وه چۆن بوبێت!، هه‌روه‌ك وتراوه: "من طلب علم الكلام تزندق" {هه‌ركه‌س بیه‌وێت زانیاری كه‌لام شاره‌زابێت و فێری ببێت ئه‌بێته زندیق و له دین ده‌رئه‌چێت}. دانهر ڕه‌حمه‌تی خوای لێ بێت قسه‌ی زانایانی كه‌لام خۆیانی له زه‌م و سه‌رزه‌نشتی زانیاری كه‌لام هێناوه‌ته‌وه، دان پیانانی ئه‌و زانایانه‌ی كه خۆیان خه‌ریك كردبوو به فێربون و قوڵبونه‌وه لێی باسكردووه كه جگه له دڵه راوكێی و بێ هیوایی و دودڵی زیاتر هیچی بۆ به‌رهه‌م نه‌هێناون و هیچ ئومێدو دڵنیای و ئارامیه‌كی ده‌روونی بۆ سه‌وز نه‌كردوون. وه له‌وانه‌ی كه لێی وه‌رگرتوون و قسه‌كانی هێناوون ڕازی و جووه‌ینی و ئه‌بو حامدی غه‌زالی و جگه له‌وانیش، وه قسه‌كه‌ی كه ده‌ڵێت: "من طلب العلم بالكلام تزندق، ومن طلب المال بالكيمياء أفلس" {هه‌ركه‌سێ به هۆی كه‌لامه‌وه بیه‌وێ و داوای عیلم زانست بكات ئه‌وه ده‌بێته زندیق و له دین ده‌رده‌چێت، وه هه‌ر كه‌سێكیش بیه‌وێت به هۆی فێربونی زانستی كیمیاوه ماڵ و سامانی ده‌ست بكه‌وێت هه‌ژارو بێ پاره ئه‌بێت} چونكه هه‌موو سامانه‌كه‌ی له كڕینی ئه‌م كانزاو ئه‌و كانزاو ئاماده‌كردن و گوێزانه‌وه‌ی سه‌رف ئه‌كات و دوایش تووشی زه‌ره‌رو زیانی ماددی دێت و بۆی ساغ نابنه‌وه. وه كه ده‌ڵێ: "ومن طلب غريب الحديث كذب "{ هه‌ر كه‌س دوای فه‌رمووده نامۆكان بكه‌وێت داواكاریان بێ ئه‌وه درۆی كرد}واته: ئه‌وه‌ی شوێن ڕیوایه‌تی شازو نامۆ ئه‌كه‌وێت له فه‌رمووده‌دا، ئه‌وه درۆ ئه‌كات و له ڕاستیدا مه‌به‌ستی فێربوون و شوێنكه‌وتنی سوننه‌ت نییه، هه‌روه‌ك له سه‌رده‌مه‌كانی دواییدا ڕووی دا، به نموونه یه‌كێك ئه‌یه‌ویست كه بیسه‌لمێنێ له قسه‌كانیدا كه سه‌نه‌دێكی به‌رزی هه‌بێت بۆ لای حافزێكی ئه‌هلی فه‌رمووده، ئه‌چوو له نێوان خۆی و ئه‌و پیاوه‌دا كه‌سێك یان دووانی دا ئه‌نا له سه‌نه‌ده‌كه‌یدا تاكو بره‌وی ببێت و خه‌ڵكی لێی وه‌ربگرن. - هه‌ڵوێستی ئیمام شافعی له زانیاری كه‌لام. حافزی ئیبن ڕه‌جه‌ب -ڕه‌حمه‌تی خوای لێ بێت- له كتێبه‌كه‌یدا (فضل علم السلف عَلَى علم الخلف) له ئیمامی شافعییه‌وه ئه‌یهێنێت كه وتوویه‌تی: "ما فسد النَّاس إلا لما تركوا لسان العرب، واتبعوا لسان أرسطو" واته: "خه‌ڵكی خراپ و بێكه‌ڵك نه‌بوون كاتێك نه‌بێت كه زمانی عه‌ره‌بیان واز لێ هێنا و شوێن زمانی ئه‌رستۆ كه‌وتن." مه‌به‌ست له‌م وته جوانه‌ی ئیمامی شافعی ئه‌وه‌یه كه ئوممه‌تی ئیسلام كاتێك تێك چوو وه له ڕێ لایدا كه وازی له عه‌قیده‌و بیروباوه‌ڕی خواڕسكی خۆی هێناو وازی له زمانی عه‌ره‌بی هێنان كه زمانی وه‌حی و زمانێكی فیتریه، شوێن زمان و په‌یڕه‌وو به‌ڵگه‌كانی ئه‌رستۆ كه‌وت، چونكه به‌ڵه‌گه‌كانی قورئان هه‌موویان له‌گه‌ڵ هه‌ست و فیتره‌تی مرۆڤدا جۆرو هه‌ماهه‌نگن، هیچ گرێ و قۆرت و قورسیه‌كیان تێدا نییه، خوای گه‌وره منه‌تباری كردوین كه ئه‌و وه‌حیه پاك و بێگه‌ردو فیتریه‌ی خۆی به زمانێكی ئاسان و پاراو هێناوه‌ته خوارێ بۆ سه‌رمان، ئیتر چ پێویسته شوێنه مه‌نتیق و هه‌ڵوێست و زمانی ڕه‌ق و پڕ گرێی ئه‌رستۆ بكه‌وین و بیروباوه‌ڕه‌كه‌مان قورس بكه‌ین؟! ئه‌م ده‌سته‌واژه سه‌رسوڕهێنه‌ره‌ی ئیمامی شافعی ڕه‌حمه‌تی خوای لێ بێت ئه‌وه ئه‌گه‌یه‌نێت كه شافعی ئاگای له زانیاری مه‌نتیق هه‌بووه كه ئه‌رستۆ هێناویه‌تی و باسی كردووه، زانایانی پێشین ڕه‌حمه‌تی خوایان لێ بێت نه شافعی و نه ئیمام ئه‌حمه‌دو نه ئه‌بو یوسف وه نه‌بێ بێ ئاگا بوبێتن له مه‌نتیق، به‌ڵكو زانیویانه‌و شاره‌زاو به ئاگا بوون لێی، به‌ڵام كه بۆیان ڕوون بۆته‌وه چییه‌و لێی شاڕه‌زابوون ئیتر وازیان لێ هێناوه و بێ نیاز بوون لێی، متمانه‌ی ته‌واویان په‌یدا كردووه كه مه‌نتیق:" لا يستفيد منه البليد ولا يحتاج إليه الذكي" {نه مرۆڤی ژیرو هۆشمه‌ند پێویستی پیێه‌تی نیازمه‌نده پێی وه نه مرۆڤی بێ كه‌ڵك و هیچ تێدا نه‌بوو سوودی لێ ئه‌كات} جا ئه‌م قسه‌ی شافعی و زانایانی پێشین به گشتی له سه‌ر مه‌نتیق و زانیاری كه‌لام له‌م ڕوانگه‌یه‌وه بووه كه هیچ سوودو به‌خته‌وه‌رییه‌كی تێدا نییه جگه له چه‌واشه‌كاری و دوودڵی زیاتر، نه‌ك له ڕوانگه‌ی ئه‌وه‌وه كه دانهر لێره‌دا به مه‌رجی گرتووه كاتێك ده‌ڵێت پێشین: حه‌زیان نه‌كردووه قسه له سه‌ر ناوه‌ڕۆك(الجوهر)و لاشه‌و دیارده(الجسم و العرض) بكه‌ن چونكه چه‌كێكی به‌دیل بووه بۆیان، یان له‌به‌ر ئه‌وه‌ی كه توانای تێگه‌یشتنیان نه‌بووه له‌و زاراوانه، یان سه‌رقاڵی جیهادو تێكۆشان بوون و كاتی ئه‌وه‌یان نه‌بووه له مه‌سه‌له‌و بابه‌ته‌كانی عه‌قیده‌و بیروباوه‌ڕ بكۆڵنه‌وه. ئه‌م تێورو نه‌زه‌ریانه كه زانایانی یونان دوپاتیان كردۆته‌وه‌و چه‌ختیان له سه‌ر كردووه گه‌شتۆته زانایانی مسوڵمان و وه‌ریان گێڕاوه. كه له سه‌رده‌می مه‌ئموندا به ته‌واوی بڵاو بۆیه‌وه‌و په‌ره‌ی سه‌ند، وه هه‌ر ئه‌وه‌ش بوو كه ئه‌حمه‌دی كوڕی حه‌نبه‌ل له سه‌ری تاقیكرایه‌وه له مه‌سه‌له‌ی ئایا قورئان دروستكراوه یان نا توشی گرتن و تاقیكردنه‌وه هات و خرایه زیندانه‌وه، وه زۆرێكی تریش له‌و گومڕایی و سه‌رلێشێواویانه‌ی كه زاده‌ی بیرو گومڕایی یۆنان بوون، وه‌ك بڵاوكردنه‌وه‌ی ئه‌وه‌ی كه ئیمان ته‌نها ناسین و مه‌عریفه‌تێكی ده‌روونیه‌و هیچ په‌یوه‌ندیه‌كی به كرده‌وه‌كانه‌وه نییه، هه‌موو ئه‌و گومڕایی و سه‌رلێشێواویانه‌مان له ده‌ره‌نجامی هێنان و وه‌رگێڕانی ئه‌و زانیاریانه‌وه بۆ هات، ئینجا ئیمامی شافعی ڕه‌حمه‌تی خوای لێ بێت له هۆنراوه‌یه‌كدا كه دراوته پاڵی ئه‌ڵێت: كل العلوم سوى القُرْآن مشغلة إلا الحديث وإلا الفقه في الدين العلم ما كَانَ فيه قال حدثنا وما سوى ذاك وسواس الشياطين واته: هه‌رچیه‌ك عیلم و زانست هه‌یه جگه له قورئان سه‌رقاڵ بوون و خۆخه‌ریك كردنه به بێ سوود، ته‌نها فه‌رمووده‌و زانیاری و فیقهو تێگه‌یشتن له دین نه‌بێت. وه عیلم و زانستیش ئه‌وه‌یه كه ئه‌ڵێ: حدثنا(مه‌به‌ست پێی سه‌نه‌دی فه‌رمووده‌كانه كه به زنجیره له یه‌كێكه‌وه بۆ یه‌كێكی تر ده‌ڕوات تا ده‌گاته پێغه‌مبه‌ر) وه هه‌رچی جگه‌ل له‌وه‌یه وه‌سوه‌سه‌و خه‌ریك كردنی شه‌یتانه. ئیمامی ئه‌حمه‌د ڕه‌حمه‌تی خوای لێ بێت له پێناسه‌ی ئه‌هلی سوننه‌ت و جه‌ماعه‌ت و كۆمه‌ڵی سه‌ركه‌وتوودا ده‌ڵێت: "إن لم يكونوا أهل الحديث فلا أدري من هم" {ئه‌گه‌ر ئه‌وانه ئه‌هلی فه‌رمووده نه‌بن ئیتر نازانم كێن} ئه‌هلی فه‌رمووده‌ش ئه‌وانه‌ن كه شوێن كه‌وته‌ی پێغه‌مبه‌رن (صلی الله علیه وسلم)، وه مه‌به‌ست به‌مه ئه‌وانه نین فه‌رمان ئه‌ده‌ن به‌سه‌ر مه‌تنی فه‌رمووده و پیاوان و شتانی تریشدا ئه‌گه‌ر هات و له ئه‌هلی بیدعه‌ش بن. - هه‌ڵوێستی هاوه‌ڵان (الأصحاب) له‌م زانیارییه: قسه‌ی دانهر -ڕه‌حمه‌تی خوای لێ بێت-: [ قال الأصحاب: هاوه‌ڵان وتيان] واته هاوه‌ڵانی مه‌زهه‌بی حه‌نه‌فی، ئه‌گه‌ر یه‌كێكی حه‌نه‌فی-مه‌زهه‌ب وتی: هاوه‌ڵان وتیان: واته مه‌به‌ست پێی شاره‌زایانی حه‌نه‌فییه و ئه‌گه‌ر ئبین قودامه له (المغني)دا وتی: هاوه‌ڵانمان وتیان ئه‌وه مه‌به‌ستی زانا و شاره‌زایانی مه‌زهه‌بی حه‌نبه‌لییه. وه ئه‌گه‌ر له (شرح المنهاج)دا وتی: هاوه‌ڵان ده‌ڵێن - قال الأصحاب-، ئه‌وه مه‌به‌ست پێی زانایانی شافعییه وه هه‌روه‌ها. جا له‌به‌ر ئه‌وه‌ی دانهر خۆی حه‌نه‌فییه و حه‌نه‌فییه‌كانیش زۆرترین شوێنكه‌وته‌یان هه‌یه، سه‌رلێتێكچوون و لادانیش لای ئه‌وان زۆرتره. له‌به‌ر ئه‌وه هۆشداری ئه‌ده‌ین به‌وه‌ی كه له كتێبه‌كانیاندا هه‌یه و نووسراوه. دانهر ئه‌ڵێت: هاوه‌ڵان له فه‌تواكانیاندا وتوویانه: ئه‌گه‌ر یه‌كێك وه‌سێت و ڕاسپێری كرد به شتێك كه پاش خۆی بدرێته زانا و شاره‌زایانی شاره‌كه‌ی ئه‌هلی كه‌لام ناچنه ژێر ئه‌و وه‌سیه‌ته‌وه. زانایه‌ك به زانیاری كه‌لامه‌وه خه‌ریك بێت، ناچێته ڕیز و كاروانی زانایانه‌وه، چونكه ئه‌و هه‌ر خه‌ریكی جه‌ده‌ل و مه‌نتیق و بگره‌وبێنه و قسه و مونازه‌ره‌یه. كتێبه‌كانیان ناچنه ژێر ناوی كتێبی زانستی، خۆ ئه‌گه‌ر یه‌كێك وتی: كتێبه‌كانم هه‌موویان وه‌قف بن بۆ كتێبخانه‌ی حه‌ره‌م، ئه‌وه سه‌یریان ده‌كه‌ین، ئه‌وه‌ی كتێبی فیقهـ و ته‌فسیر و فه‌رمووده‌و ئوسووڵ و زاراوه‌كان و هاوشێوه‌ی ئه‌وانه‌ش بن ئه‌وه ئه‌خرێته كتێبخانه‌كه‌وه و وه‌سیه‌ته‌كه‌ی به‌جێ دێت و هه‌رچییه‌كیش له كتێبی نه‌فامی و فه‌لسه‌فه و ئه‌مانه بێت، ئه‌وه تووڕی ئه‌ده‌ین. كه‌واته هاوه‌ڵانی زانیاریی كه‌لام و شاره‌زایانی كه‌لام ناچنه ژێر وه‌سفی زانایانه‌وه و كتێبه‌كانیشیان ناخرێنه ژێر وه‌سفی كتێبه زانستیه‌كان. ئینجا دوای ئه‌مه ئه‌چینه سه‌ر بابه‌تێكی تر ئه‌ویش باسكردنی ئه‌وه‌ی كه پێغه‌مبه‌رمان (صلی الله علیه وسلم) كۆی قسه جوان و پڕماناكانی پێ به‌خشراوه.