ده‌سته‌واژه‌كانی (الكثرة) له قوڕئاندا ده‌نگی ئیسلام هێندێك له ده‌سته‌واژه‌ی قوڕئانی هه‌ن كه له ڕووی زمانه‌وه به‌شدارن له‌سه‌ر یه‌ك پێناسه‌كردنیان له‌گه‌ڵ هێندێكی تردا، له‌گه‌ڵ بوونی چه‌ند جیاوازییه‌كی كه‌م، له‌وانه وشه‌ی (جمَّ) ، وشه‌ی (غدق) ، وشه‌ی (كثر). ده‌سته‌واژه‌ی یه‌كه‌م: (جمَّ) له‌یه‌ك شوێن له قوڕئاندا هاتووه، كه بریتییه له ئایه‌تی: وَتُحِبُّونَ الْمَالَ حُبّاً جَمّاً (الفجر:20)، ده‌سته‌واژه‌ی دووه‌م: (غدق) كه له یه‌ك شوێن له قوڕئاندا هاتووه، كه بریتییه له ئایه‌تی: لَأَسْقَيْنَاهُمْ مَاءً غَدَقاً (الجـن: 16)، هه‌روه‌ها وشه‌ی (لبد) له دوو شوێندا هاتووه، له‌وانه: كَادُوا يَكُونُونَ عَلَيْهِ لِبَداً (الجـن: 19) هه‌روه‌ها يَقُولُ أَهْلَكْتُ مَالاً لُبَداً (البلد: 6). به‌ڵام وشه‌ی كثر و پێكهاته‌كانی، له نه‌وه‌د شوێن له قوڕئاندا هاتووه، وه‌ك ئایه‌تی: أَضْعَافاً كَثِيرَةً (البقرة: 245) و زۆر شوێنی تر. ئه‌گه‌ر هه‌ڵوه‌سته‌یه‌ك بكه‌ین و له هه‌قیقه‌تی ئه‌م وشه ڕابمێنین، ئه‌وه پێویستمان به گه‌ڕانه‌وه‌یه بۆ فه‌رهه‌نگه‌كانی زمان، بۆ ئه‌وه‌ی له بنه‌ڕه‌ت و بنجوبنه‌وانی ئه‌م وشه‌یه حاڵی ببین، ئینجا دیقه‌ت بده‌ین داخوا چ له قوڕئان، چ له سوننه‌ت چۆن به‌كار هاتووه. به‌ڵام وشه‌ی (جم)، زۆر مانا هه‌ڵده‌گرێ و له گه‌ڵ زۆر وشاندا كۆ ده‌بێته‌وه. ده‌ڵێن: [ جَم يَجِم ويَجُم جُمُومًا ] واته: زۆر بوو و كۆبووه‌وه، هه‌روه‌ها (وجم المال) ئه‌وه ئه‌گه‌ر ماڵه‌كه زۆر بوو. وه‌ك (أبي خِراشٍ الهذلي) شاعیر ده‌ڵێت: " إن تغفر اللهم تغفر جمًا .... وأيُّ عبد لك لا أَلَمَّا" هه‌روه‌ها له ئاشته‌وایی حوده‌یبیه‌دا، له فه‌رمووده‌یه‌كی پێغه‌مبه‌ر (صلى الله عليه وسلم) هاتووه كه ده‌فه‌رموێت: (فإن شاؤوا أن يدخلوا فيما دخل فيه الناس فعلوا، وإلا فقد جموا)، (رواه البخاري) واته: ئه‌گه‌ر ویستیان به‌و شوێنه بچنه ژوور كه خه‌ڵكی پێیدا ئه‌چنه ژوور، ئه‌وه ئه‌چنه ژوور، ده‌نا با ئیسڕاحه‌ت بكه‌ن. ئیبن مه‌نزوور ده‌ڵێت: یانی ئه‌گه‌ر ئیسڕاحه‌تیان كردو زۆر بوون. خوای گه‌وره‌ش ده‌فه‌رموێت: وَتُحِبُّونَ الْمَالَ حُبّاً جَمّاً (الفجر:20)، یانی: ماڵ و سامانتان زۆر خۆش گه‌ڕه‌كه. هه‌روه‌ك له ئیبن عه‌بباس و غه‌یری ئه‌و (خوا لێیان ڕازی بێت) ده‌گێڕنه‌وه، كه له ته‌فسیری ئه‌م ئایه‌ته‌دا ده‌فه‌رموون: ئه‌وان ماڵی زۆریان زۆر خۆش ده‌ویست. هه‌روه‌ها وشه‌ی (غدق)، بنه‌ڕه‌ته‌كه‌ی واته: لێزمه‌و زۆری، كه ده‌ڵێن: (الغَدَق) واته: گه‌لێ زۆر. وه‌ك ده‌ڵێن: (غَدِقت عين الماء تَغدَق غَدَقًا) واته: به لێزمه هات تا ئاوه‌كه زۆر بوو. هه‌ر بۆیه به‌و ساڵه‌ی بارانی زۆری لێ ببارێت ده‌ڵێن: (الغَدَق) ، وه‌ك ئه‌م دوعایه‌ی باران بارین كه پێغه‌مبه‌ر (صلى الله عليه وسلم) ده‌یكرد ده‌یفه‌رموو: (اللهم اسقنا غيثًا مغيثًا مريئًا طبقًا مريعًا غدقًا ..) (رواه ابن ماجة) یان خوای گه‌وره ده‌فه‌رموێت: وَأَلَّوِ اسْتَقَامُوا عَلَى الطَّرِيقَةِ لَأَسْقَيْنَاهُمْ مَاءً غَدَقاً (الجـن:16). واته: ئه‌گه‌ر ئه‌وانیش هه‌ر له سه‌ر ئه‌م ڕێگه‌یه‌بن، بێگومانه له ئاوێكی زه‌به‌نده تێراویان ده‌كه‌ین. هه‌روه‌ها وشه‌ی (لبد)، بنه‌ڕٍه‌تی وشه‌كه له زماندا، به مانای كۆكردنه‌وه‌ی شت و به‌سه‌ر یه‌ك كه‌له‌كه‌ردنیان دێت، مه‌دلوولی وشه‌كه‌ش هه‌ر به مانای زۆر بوون دێت، وه‌ك ده‌ڵێن: (لبد الشي باشيء يلبد) ئه‌وه ئه‌گه‌ر هێنێك له‌سه‌ر هیندێكیان كه‌له‌كه بكرێت. هه‌روه‌ها به كۆمه‌ڵێ له خه‌ڵك ده‌ڵێن: (لبد). هه‌روه‌ها له سوننه‌دا (لبد) گه‌لێكی وا له فه‌رمووده‌كاندا هاتوون، كه هه‌ر ئه‌و مانایه ده‌به‌خشنه‌وه. وه‌ك له فه‌رمووده‌كه‌ی (حفصة) هاتووه، كه له دوای حه‌ج به پێغه‌مبه‌ری فه‌رموو: بۆچی ئیحڕامه‌كه ناشكێنیت؟ پێغه‌مبه‌ر (صلى الله عليه وسلم) فه‌رمووی: (إني لبَّدت رأسي) (رواه البخاري) واته: سه‌ری خۆم به‌ستووه. هه‌روه‌ها وشه‌ی (التلبيد) به‌و كاره ئه‌ڵێن: كه ئافره‌ت چه‌سپێك به كار دێنێت بۆ ئه‌وه‌ی قژه‌كانی به‌سه‌ر یه‌كه‌وه بلكێنێ و ببسه‌تێته‌وه، تاكو خاو نه‌بنه‌وه‌و نه‌بنه‌وه. هه‌ر بۆیه به‌م كاره‌ی ئافره‌تیش ده‌یكات ده‌گوترێت: (الكثرة) ، واته: كۆكردنه‌وه. ئه‌م وشه‌یه له قوڕئاندا له دوو شوێنان هاتووه، وه‌ك باسمان كرد، له‌وانه ئایه‌تی: كَادُوا يَكُونُونَ عَلَيْهِ لِبَداً (الجـن:19) یانی: خه‌ریكبوون له سه‌ر پێغه‌مبه‌ر (صلى الله عليه وسلم) بكه‌ونه سه‌ر یه‌ك، ئه‌وكاته‌ی كه پێغه‌مبه‌ر (صلى الله عليه وسلم) ئاینه‌كه‌ی خۆی ئاشكرا كرد و عه‌ڕه‌به‌كانیش بۆ ئه‌وه‌ی ئه‌م ڕووناكییه به‌رزه‌ی ئیسلام بكوژێننه‌وه هاتن ئازاری پێغه‌مبه‌ر (صلى الله عليه وسلم) بده‌ن، به‌ڵام خوا سه‌ری خست و له ده‌ست دوژمنانی ڕزگار كرد. هه‌روه‌ها له حه‌سنی به‌سڕی (به ڕه‌حمه‌تبێت) ده‌گێڕنه‌وه سه‌باره‌ت به ئایه‌تی: كَادُوا يَكُونُونَ عَلَيْهِ لِبَداً ده‌ڵێت: عه‌ڕه‌به‌كان زۆر نه‌ما به یه‌كه‌وه بكه‌ونه سه‌ری. هه‌روه‌ها سه‌عیدی كوڕی جوبه‌یر (به ڕحمه‌تبێت) ده‌ڵێت: واته: كه‌له‌كه بوون له‌سه‌ری، ئیبن عه‌بباسیش (خوا لێی ڕازی بێت) هه‌روا ده‌ڵێت. هه‌روه‌ها قسه‌ی تریش سه‌باره‌ت به‌م ئایه‌ته هه‌یه، هه‌روه‌ك ئیبن عاشوور، له بابی چواندن و وێكچوون (التشبيه والتمثيل) ده‌ڵێت: ئایه‌ته‌كه وا ده‌گه‌یه‌نێت: كه بێیاوه‌ڕه‌كان كاتێ كه گوێیان له بانگه‌وازی پێغه‌مبه‌ر (صلى الله عليه وسلم) بوو خه‌ریك بوون تێكڕا لێی كۆببنه‌وه، هاتن و لێی نزیك بوونه‌وه‌و گوێیان گرت داخوا چی ده‌ڵێت، به‌ڵام له هه‌مان كاتدا ڕقوقینێكی زۆر چڕو بوغزاوییان له‌دژیدا له‌دڵدا په‌نگببووه‌وه. له شوێنی تریش: خوا ده‌فه‌رموێت: يقول أهلكت مالا لبدا واته: ماڵ و سامانێكی زۆر، كه له‌سه‌ر یه‌ك كۆبكرێنه‌وه‌و كه‌ڵه‌كه بكرێن. به‌ڵام مادده‌ی (كثر) ئه‌و شته‌یه له‌دژی كه‌م به‌كار ده‌بردرێت، وه‌ك ده‌ڵێن: (كَثُرَ ماله يكثُر كثرة فهو كثير) . له سوننه‌تی پێغه‌مبه‌ریش (صلى الله عليه وسلم) سه‌باره‌ت به‌م وشه‌یه زۆر شت هاتووه، ئه‌و كاته‌ی كه پێغه‌مبه‌ر (صلى الله عليه وسلم) ڕووبه‌ڕووی یارانی ئه‌وێستێ و قسه ده‌كات، ئایه‌تی: يَا أَيُّهَا النَّاسُ اتَّقُوا رَبَّكُمْ إِنَّ زَلْزَلَةَ السَّاعَةِ شَيْءٌ عَظِيمٌ (الحج: 1) ده‌خوێنێته‌وه، پاشان ده‌فه‌رموێت: (... إنكم لمع خليقتين، ما كانتا مع شيء إلا كثرَّتاه: يأجوج ومأجوج ... ) (رواه الترمذي) . یان ده‌بینین باس له‌و ڕۆژه ده‌كات كه مسوڵمانان تێیدا ژماره‌یان زۆره به‌ڵام میلله‌تان زۆر بێمنه‌تانه كه‌وتوونه‌ته سه‌ریان و وه‌ك بخۆر ده‌میان تێوه‌رداون، فه‌رمووی: ( ...بل أنتم يومئذ كثير، ولكنكم غثاء كغثاء السيل ... ) (رواه أبو داود) . واته: ئێوه له‌و ڕۆژه‌دا گه‌ڵ زۆرن، به‌ڵام زۆریتان وه‌كو بڵق یا پووش و په‌ڵاشی سێڵاو وان. وه‌ك باسمان كرد كه ده‌سته‌واژه‌ی (كثر) به پێكهاته‌كانییه‌وه له قوڕئاندا نزیكه‌ی له‌نه‌ود شوێن یا زیاتر هاتووه. له زۆربه‌ی شوێنه‌كان وه‌ك ئاوه‌ڵناو هاتووه، وه‌ك ده‌فه‌رموێت: خَيْراً كَثِيراً (البقرة: 269) ، له هێندێ شوێنی كه‌میشدا وه‌ك حاڵه‌ت هاتووه، وه‌ك خوای گه‌وره ده‌فه‌رموێت: وَاذْكُرْ رَبَّكَ كَثِيراً (آل عمران: 41) ، له هێندێ شوێنان له مه‌قامی ناودا هاتووه، وه‌ك ده‌فه‌رموێت: مِنْهُمْ أُمَّةٌ مُقْتَصِدَةٌ وَكَثِيرٌ مِنْهُمْ سَاءَ مَا يَعْمَلُونَ (المائدة: 66) ، له هێندێ شوێنان له مه‌قامی كرداره‌وه هاتووه، وه‌ك خوای گه‌وره ده‌فه‌رموێت: يَا مَعْشَرَ الْجِنِّ قَدِ اسْتَكْثَرْتُمْ مِنَ الْأِنْسِ وَقَالَ أَوْلِيَاؤُهُمْ مِنَ الْأِنْسِ (الأنعام: 128) ، هه‌روه‌ها به داڕشته‌ی ئاوێته له دوو شوێنان هاتووه، یه‌كه‌م: خوا ده‌فه‌رموێت: اعْلَمُوا أَنَّمَا الْحَيَاةُ الدُّنْيَا لَعِبٌ وَلَهْوٌ وَزِينَةٌ وَتَفَاخُرٌ بَيْنَكُمْ وَتَكَاثُرٌ فِي الْأَمْوَالِ (الحدید: 20)، دووه‌م: ده‌فه‌رموێت: إلْهَاكُمُ التَّكَاثُرُ (التكاثر:1) مه‌به‌ست له‌م دوو وشه‌ی (التكاثر) یش كه له دوو ئایه‌ته‌كه هاتووه، بریتییه له خۆ به‌زۆر زانین له بوونی ماڵ و منداڵی زۆره‌وه، ئه‌مه‌ش ئه‌گه‌ر له ڕووی فه‌خرو شانازیه‌وه ئه‌م هه‌سته‌ی هه‌بێت، شتێكی زه‌مكراوه، چونكه كۆسپێك ئه‌خاته به‌رده‌م ئه‌و كه‌سه تا نه‌توانێت بۆ ئاخیره‌تی ئه‌سپی خۆی تاودات و به دینی خۆی سه‌رقاڵ ببێت. ئه‌گه‌ر وشه‌كانی: (جمم) و (غدق) و (لبد) تێكڕا له مانای (الكثرة) ئاوێته ببن. كه‌وابوو كۆكبوون له‌سه‌ر ئه‌م مانایه، ئه‌وه ناگه‌یه‌نێت كه‌وا له هه‌موو ڕوێكه‌وه ڕێك بكه‌ونه‌وه، به‌ربه‌ستیش نییه له‌وه كه له نێوانیاندا هێندێ جیاوازی زمانه‌وانی هه‌بێت. هه‌روه‌ك ئه‌بینین كه له هێندێ شوێناندا جیاوازیان خستۆته نێوان ده‌سته‌واژه‌كانی (الجم) و (الكثرة) ه‌وه، كه‌وا ده‌سته‌واژه‌ی (الجم) بریتییه له زۆری له‌گه‌ڵ كۆبوونه‌وه، به‌ڵام ده‌سته‌واژه‌ی (الكثرة) به مانای كۆبوونه‌وه دێت، كه ڕه‌نگه له هێندێ شوێنانیش به‌و مانایه نه‌یه‌ت. هه‌روه‌ها وشه‌ی (الجم) بریتییه له زۆری له‌گه‌ڵ مكوڕبوون، به‌ڵام وشه‌ی (الكثرة) ئه‌و مانایه ناداته‌وه. هه‌روه‌ها وشه‌ی (الغدق) ، له‌گه‌ڵ ئه‌وه به‌مانای زۆری دێت به‌ڵام به‌مانای جموجووڵ و ڕێچكه‌كردن دێت، به‌ڵام وشه‌ی (الجم) و (الكثرة) ، ئه‌م مانایه ناگرنه‌وه. هه‌روه‌ها وشه‌ی (لبد) به مانای (الكثرة) دێت، به‌ڵام هه‌رسێ وشه‌كه‌ی تر به ته‌نها ئه‌وه ناگرنه‌وه. به گشتی، ده‌سته‌واژه‌ی (كثر) بنه‌ڕه‌تكه‌ی (الكثرة) یه، سێ ده‌سته‌واژه‌كه‌ی تر له‌م وشه‌ی (كثرة) ه‌وه مانا ده‌گرن و بۆ لای ئه‌و ده‌چنه‌وه. ڕه‌نگه هه‌ر به هۆی ئه‌م مانایه‌شه‌وه‌یه كه وشه‌ی (الكثرة) له قوڕئاندا زۆر به‌كار هاتووه. ـــــــــــــــــــــــــــــ سه‌رچاوه: http://www.islamweb.net/ver2/archive/readArt.php?lang=A&id=137286