زاراوه‌كانی (البرهان و البیان و الحجة و الدلیل و السلطان) له قوڕئاندا ده‌نگی ئیسلام ئه‌و زاراوه قوڕئانیانه‌ی كه مانای به‌ڵگه‌و بڕینی بیانوو له كاتی ده‌به‌رێكڕاچوون و گفتو گۆكاندا به‌كار ئه‌برێن بریتین له زاراوه‌كانی: "البرهان و البيان و الحجة و الدليل و السلطان" . بێ گومان له قوڕئاندا ئه‌م زاراوانه له ڕووی دووباره بوونه‌وه‌یاندا كه‌م و زۆر به دیار ئه‌كه‌ون، هه‌یشه زۆرتر به‌كار براوه له‌وی تر. بۆ نموونه: ئه‌و زاراوه‌یه‌ی كه له هه‌مووان زیاتر دووباره بووبێته‌وه، ئه‌مانه‌ن كه لكێنراوه‌ن به وشه‌ی (مبین)ه‌وه، واته: ئاشكرا، به‌ڵام كه‌مترین جار كه دووباره بووبێته‌وه زاراوه‌ی "الدلیل" ه، كه ته‌نها یه‌كجار هاتووه ئه‌ویش له ئایه‌تی ثم جَعَلْنا الشمس عليه دَليلاً دایه كه له سوڕه‌تی" الفرقان 45" دایه. بۆیه به پێویستی ئه‌زانین كه كه‌مێك هه‌ڵوه‌سته له‌سه‌ر یه‌ك یه‌كی ئه‌م پێنج زاراوه‌یه بكه‌ین: یه‌كه‌م: زاراوه‌ی (البرهان): خوای گه‌وره ده‌فه‌رموێ: قل هاتوا برهانكم إن كنتم صادقين "البقرة:111" . "البرهان" لێره‌دا واته: بیانووی ئاشكرا، وه‌ك ئه‌ڵێت ( بَرْهَن يُبَرْهِنُ بَرْهَنةً) ئه‌وه ئه‌گه‌ر بیانووێك كه پڕ به پێستی خۆی بێت بۆ وه‌ڵامدانه‌وه‌ی دژه‌كه‌ی، پێی ئه‌گوترێ "مبرهن". كه ئه‌ڵێت "یبرهن" واته بۆی ڕوون ئه‌كاته‌وه، "براهین" یش واته: به‌ڵگه‌ی بۆ ئه‌هێنێته‌وه، یان بیانووی ئه‌بڕێت، هه‌روه‌ك له فه‌رمووده‌دا هاتووه كه ده‌فه‌رموێت: ( الصدقة برهان ) "رواه مسلم" : واته: خێر كردن ڕێگه‌ی چاكی خاوه‌نه‌كه‌ی نیشان ئه‌دات، واته: به‌ڵگه‌ی ڕاست و درووستی بیرو باوه‌ڕی ئه‌و كه‌سه‌یه كه دڵی هێنده پاكه كه وای لێ كردووه خێر له ماڵه‌كه‌یدا ده‌ر بكات، ئه‌مه‌ش ئاشكرا كردنی ئه‌و په‌یوه‌ندیه‌یه كه ئه‌كه‌وێته نێوان ده‌روون و ماڵ. دووه‌م: زاراوه‌ی (البیان): به‌یان، واته: شتێ كه بۆی ڕوون بكه‌یته‌وه، كه ئه‌ڵێت ( وبانَ الشيءُ بيانًا) واته شتێكی ڕوون كرده‌وه به ڕوون كردنه‌وه‌یه‌كی باش، خوای گه‌وره ده‌فه‌رموێ: وهو في الخصام غير مبين "الزخرف:18" واته: له ڕوو به‌ڕوو بوونه‌وه‌شدا دیار نیه. یان ده‌فه‌رموێ: لا تخرجوهن من بيوتهن ولا يخرجن إلا أن يأتين بفاحشة مبينة "الطلاق:1" واته: ده‌ریان مه‌كه‌ن له ماڵه‌كانی خۆیاندا، ئافره‌ته‌كانیش با (به بێ ڕزامه‌ندی مێرده‌كانیان) له ماڵ ده‌ر نه‌چن مه‌گه‌ر كارێكی ناشرین و ناڕه‌وای ئاشكرایان ئه‌نجامدابێت. كه‌وابوو به‌یان په‌یوه‌سته به ئاخاوتنه‌وه، "تبیان" یش په‌یوه‌سته به ماناوه. سێیه‌م: زاراوه‌ی [ الحجة ] واته: ڕێنیشاندان و به‌ڵگه: ئه‌ڵێن: (حاججته فأنا مُحاجٌّ وحجيج ) واته: ده‌مه ده‌مێم ده‌گه‌ڵی كردو كه من زۆر ده‌مه ده‌مێ كه‌رو گۆشدراوم پێی. وه‌ك خوا له چیڕۆكی ئیبڕاهیم "عليه السلام" دا ئه‌فه‌رموێت: وحاجه قومه قال أتحاجوني في الله وقد هدان "الأنعام:80" واته: گه‌له‌كه‌ی كه‌وتنه موجاده‌له‌و ده‌مه ده‌مێ‌و به درۆ خستنه‌وه‌ی، ( له وه‌ڵامدا ئیبڕاهیم گوتی): ئێوه ده‌رباره‌ی خوا ده‌گه‌ڵ مندا ده‌مه ده‌مێ‌و موجاده‌له ده‌كه‌ن. یان خوای گه‌وره بۆ به‌ر په‌رچدانه‌وه‌ی بێ باوه‌ڕان ده‌فه‌رموێ: والذين يحاجون في الله من بعد ما استجيب له حجتهم داحضة عند ربهم "الشورى:16" واته: ئه‌وانه‌ی كه ڕه‌خنه‌و قسه ده‌كه‌ن ده‌رباره‌ی ئایینی خوا دوای ئه‌وه‌ی كه خه‌ڵكی ڕوویان تێكردووه، ئه‌وانه لای خواو ئایینی خوا به‌ڵگه‌و ڕه‌خنه‌یان پووچه‌ڵه‌و به سه‌ریاندا ئه‌درێته‌وه. وه له فه‌رمووده‌ی پێغه‌مبه‌ریش (صلى الله عليه وسلم) هاتووه كه ده‌فه‌رموێ: ( فحج آدم موسى) "متفق علیه" واته: به ده‌مه ده‌مێكه‌ی به‌سه‌ریدا زاڵ بوو. وه عه‌ڕه‌بیش ئه‌ڵێت: (لَجَّ فَحَجّ؛ معناه لَجَّ فَغَلَبَ مَنْ لاجَّه بِحُجَجِه) واته: ڕوو به‌ڕوی بووه‌وه‌و به‌سه‌ریدا زاڵ بوو، كه‌سێ ڕوو به ڕووی بێته‌وه به به‌ڵگه‌‌کانی به‌سه‌ریدا زاڵ ده‌بێت. یان ئه‌ڵێن: (حاجَجْتُه أُحاجُّه حِجاجًا و مُحاجَّه‌ً حتی حَجَجْتُه) واته: ده‌گه‌ڵی پێداچووم و چۆن پێداچوونێك تاكو به بیانووی به‌هێزه‌وه كه بۆم هێنایه‌وه به‌سه‌ریدا زاڵ بووم، " محجة" ش واته: ڕێگا. چواره‌م: زاراوه‌ی (الدلیل) : ئه‌ڵێن: ( دَلَّه على الشيء يَدُلُّه دَلاًّ ودَلالةً فانْدَلَّ) واته: رێگایه‌كی ئاشكرای پێنیشاندا, واته: ڕێنوێنی كرد، یان ڕێگه‌م پێنیشاندا ئه‌ویش ڕێگه‌كه‌ی گرته به‌ر، ده‌لیلیش ئه‌و كه‌سه ئه‌گرێته‌وه كه ڕێگا ئاچۆغ ئه‌كاو خه‌ڵكی پێ ڕێنما ئه‌كا، واته: ئه‌و ڕێگایه‌ی كه ئه‌تگه‌ینێته مه‌نزڵ، یان ڕێگاكه‌ی پێنیشان ئه‌دات، هه‌روه‌ها (الدَّليل والدِّلِّيل) واته: ئه‌و كه‌سه‌ی كه ڕێگات نیشان ئه‌دات، ناوه‌كه‌شی بریتیه له (الدِّلاله والدَّلاله) واته به سه‌ره‌و به ژێره، وه‌ك خوای گه‌وره ده‌فه‌رموێ: ثم جعلنا الشمس عليه دليلا "الفرقان:45 " واته: خۆری كردووه به‌هۆی گۆڕانكاری له سێبه‌ردا، یانی خوا تیشكی خۆری وه‌ك نومایه‌ك گێڕاوه، چون خه‌ڵكی به هۆی خۆره‌وه سوڕانه‌وه‌كه‌ی و حاڵه‌تی سێبه‌ره‌كان ڕێگه‌ی ڕاست و درووستی خۆیان به‌دی ئه‌كه‌ن، ده‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ش خۆر له شوێنی خۆی جێگیره، كه‌چی كاتێ كه ئاسۆكه‌ی به‌ر فراوان ئه‌بێت و خه‌ڵكیش له‌سێبه‌ره‌كه‌ی نیازراو ئه‌بن، سوود مه‌ند ئه‌بن، تا درێژ بوونه‌وه‌ی سێبه‌ره‌كه‌ی له‌سه‌ر ناچوونیه‌كی ده‌ورانه‌كه‌ی نیشانه‌و عه‌لاماته‌كانی ئه‌بنه ڕێنما بۆ خه‌ڵكی. چون خۆر گێڕدراوه به هۆیه‌ك بۆ په‌یدابوونی ئه‌ندازه‌كانی سێبه‌ر، هه‌روه‌ك چۆن بابای ڕێنیشانده‌ر ڕێگایه‌ك نیشانی كه‌سه‌كان ئه‌دات كه چ ڕێگه‌یه‌كیان پێویسته تا بیگرنه‌به‌ر، ڕۆژیش هه‌ر وایه، كه خه‌ڵكی له ڕێگه‌ی سێبه‌ره‌كه‌یه‌وه كاته‌كانی به‌دی ئه‌كه‌ن و وه‌خته‌كانییان ڕێكده‌خه‌نه‌وه. پێنجه‌م: زاراوه‌ی (السلطان) : "الفراء" ده‌ڵێ: سوڵتان له لای عه‌ره‌ب واته‌ی به‌ڵگه ئه‌دات، وشه‌كه‌ی هه‌م به نێر "مذكر" ئه‌گیرێت و هه‌م به مێ "مؤنث" ش، ئه‌گه‌ر بۆ نێر هات ئه‌وه به مانای پیاو دێت، خۆ ئه‌گه‌ر به مێش هات ئه‌وه به مانای به‌ڵگه دێت، بۆ نموونه" الزجاج" ئه‌ڵێت: خوای گه‌وره ده‌فه‌رموێ: ولقد أرسلنا موسى بآياتنا وسلطان مبين "هود:96 " واته: بێگومان موسا پێغه‌مبه‌رمان نارد به به‌ڵگه‌و به به‌رنامه‌ی دروسته‌وه، هاوڕێ له‌گه‌ڵ شتی سه‌ر سوڕهێنه‌ری ئاشكرا. مه‌به‌ستیش له سوڵتان، واته: ده‌سه‌ڵاتبوون، چونكه سوڵتان بیانووی خوایه له سه‌ر زه‌وی، وه‌ك خوای گه‌وره ده‌فه‌رموێ: هلك عني سلطانيه "الحاقة:29" واته: ده‌سه‌ڵاته‌كه‌م سه‌ری خواردم، یانی بڕو بیانووه‌كه‌م له ده‌ستدا. لێره‌وه بۆمان ڕوون ئه‌بێته‌وه كه‌وا ئه‌م پێنج زاراوه قوڕئانیه مانایه‌كی هه‌وبه‌شیان هه‌یه، كه تێكڕا بریتین له به‌ڵگه‌و نیشانه‌ی ئاشكرا، كه مه‌به‌ستیان پێ ئاشكرا كردنی هه‌ق و ڕاستیه‌كانه. هێندێ له زانایان جیاوازیان خستۆته ماناكانیان، ئه‌ڵێن: "الدلیل" ئه‌كه‌وێته سه‌ر هه‌موو ئه‌و شتانه‌ی كه پێ‌یه‌وه ئه‌ناسرێن، وا دا ئه‌نێن كه‌وا ده‌لیل قه‌ت له‌سه‌ر شتی گوماناوی ناهێنرێته‌وه. هه‌روه‌ها (برهان)يش قه‌ت له‌شتێ كه بڕابێته‌وه به‌كار نابردرێ، "حجة" ش بۆ هه‌ر هه‌مووان به‌كار دێت، وه هه‌موو" سلطان" ێكیش ده‌بێته "حجة" .