دهڵێن لهبارهی دابهزینی یهکهم ئایهت له قورئانی پیرۆز موحهممهد بیلال (صلى الله عليه وسلم)أخبرنا أبو إسحاق أحمد بن إبراهيم المقري قال: أخبرنا عبد الله بن حامد الأصفهاني قال: أخبرنا أحمد بن محمد بن الحسن الحافظ قال: حدثني محمد بن يحيى قال: حدثنا عبد الرزاق عن معمر عن ابن شهاب الزهري قال: أخبرني عروة عن عائشة رضي الله عنها أنها قالت: "أول ما بدئ به رسول الله صلى الله عليه وسلم من الوحي الرؤيا الصادقة في النوم فكان لا يرى رؤيا إلا جاءت مثل فلق الصبح ثم حُبِّب إليه الخلاء فكان يأتي حِراء فيتحنَّث فيه - وهو التعبُّد - الليالي ذوات العدد ويتزوّد لذلك ثم يرجع إلى خديجة فيتزوّد لمثلها حتى فجأه الحق وهو في غار حراء فجاءه الملك فقال: "اقرأ" فقال رسول الله صلى الله عليه وسلم: "فقلت: ما أنا بقارئ" قال: "فأخذني فغَطَّني حتى بلغ مني الجهد ثم أرسلني فقال: اقرأ: فقلت: ما أنا بقارئ فأخذني فغطني الثانية حتى بلغ مني الجهد ثم أرسلني فقال: اقرأ: فقلت: ما أنا بقارئ فأخذني فغطني الثالثة حتى بلغ مني الجهد فقال: اقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّكَ الَّذِي خَلَقَ حتى بلغ مَا لَمْ يَعْلَمْ فرجع بها ترجُفُ بَوادِره حتى دخل على خديجة، فقال: "زمِّلوني" فزملوه حتى ذهب عنه الروع فقال: "يا خديجة ما لي؟" وأخبرها الخبر، وقال: "قد خشيت عليّ" فقالت له: "كلا أبشر، فوالله لا يخزيك الله أبدًا، إنك لتصل الرحم، وتصدق الحديث، وتحمل الكل، وتقري الضيف، وتعين على نوائب الحق" رواه البخاري عن يحيى بن بكير، ورواه مسلم عن محمد بن رافع كلاهما عن عبد الرزاق. پێ ڕاگهیاندین أبو إسحاق أحمد کوڕی إبراهيم المقري ووتی: پێ ڕاگهیاندین عبد الله کوڕی حامد الأصفهاني ووتی: پێ ڕاگهیاندین أحمد كوڕی محمد کوڕی الحسن الحافظ وتی: بۆی باس کردم محمد کوڕی يحيى وتی: بۆی باس کردین عبد الرزاق له معمر له ابن شهاب الزهري وتی: پێ ڕاگهیاندین عروة له دایکی ئیماندارانهوه خاتوو (عایشة) خوای لێ ڕازی بێ فهرموویهتی: یهکهم شتی که دهستی پێکرد بۆ پێغهمبهری خوا (صلى الله عليه وسلم) له سروش خهونی ڕاستهقینه بوو له خهوهکانی دا ههرگیز خهونیێکی نهدهدی بۆ بهیانییهکهی ئهو خهونه دههاته جێ و ڕووی دهدا. پاشان زۆر حهزی به تهنهای و (خهڵوهت)ی دهکردت لهو ماوهیه دا ههر بۆیه زۆر ڕووی دهکرده ئهشکهوتی (حراء) لهوێ بیری زۆری دهکردوه ـ وه ئهمهش شێوهیهک بوو له بهندایهتی ـ ئهمه شهوانی زۆری برده سهر بهم شێوهیه وه شهو له دوای شهو زیاتر دهمایهوه پاشان دهگهڕایهوه بۆ لای دایکی ئیمانداران (خهدیجه) خاتوون ههتاکو حهقی پێگهیشت وه ئهویش له ئهشکهوتی (حراء) بوو. فریشتهیهکی هاته لا پێ وتی: [أقرا] بخوێنه! پێغهمبهر فهرمووی: من نازانم بخوێنم، ئهمجاره توند گوشاندی بهخۆیهوه ههتا وام لێ هات بهسهر خۆبچم پاشان دووبارهی کردوه لێم وتی: [أقرا] بخوێنه! دووباره پێغهمبهر فهرمووی: من نازانم بخوێنم، بۆ جاری سێ یهم دووبارهی کردوه توند منی گوشی بهخۆیوه وتی: اقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّكَ الَّذِي خَلَقَ ههتا گهیشته مَا لَمْ يَعْلَمْ [سورهتی العلق:١-٥ ] پاشان به لهرزێکی توندهوه گهڕایهوه بۆ ماڵێ بۆ لای خاتوو (خهدیجه) فهرمووی:(دامپۆشن، دامپۆشن) ههتاکو ئهو ترس و لهرزهی له گیان درچوو پاشان فهرمووی: ئهی خهدیجه ئهو چی مه؟ پاشان ڕووداوهکهی بۆ گێڕایهوه و فهرمووی: زۆر له خۆم ترسام. خاتوو (خهدیجه) فهرمووی: نهخێر بهڵکو موژدهبێ، سوێند بێ به خوا که ههرگیزی خوای گهوره توشی خراپه و ناڕهحهتیت ناکا، لهبهر ئهوهی تۆ سیلهی ڕهحم به جێ دههێنیتوو، وه ڕاست گۆی له قسه کردن دا، وه زۆر به ئارام و خۆڕاگریت، وه ڕێز له میوانان دهگریت، وه ڕاستیشت پێ خۆشه.{ئیمامی بوخاری ڕێوایهتی کردوه له یحیی کوڕی بکیر، وه ئیمامی مسلم له محمد کوڕی رافع وه ههموویان له عبد الرزاق. أخبرنا الشريف إسماعيل بن الحسن بن محمد بن الحسين الطبري قال: أخبرنا جدي حدثنا أبو حامد أحمد بن الحسن الحافظ قال: حدثنا عبد الرحمن بن بشر قال: حدثنا سفيان بن عيينة، عن محمد بن إسحاق، عن الزهري، عن عروة، عن عائشة قالت: إن أول ما نـزل من القرآن اقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّكَ الَّذِي خَلَقَ رواه الحاكم أبو عبد الله في صحيحه عن أبي بكر الصبغي عن بشر بن موسى عن الحميدي عن سفيان. پێمان ڕادهگهیهنێت الشریف إسماعیل کوڕی الحسن کوڕی محمد کوڕی الحسن الطبري وتی: پێی ڕاگهیاندین جدي بۆی باسکردین أبو حامد أحمد کوڕی الحسن الحافظ وتی: بۆیی باسکردین عبدالرحمن کوڕی بشر وتی: بۆیی باسکردین سفیان کوڕی عیینة، له محمد کوڕی إسحاق، له الزهري، له عروة، له خاتوو (عایشة) فهرمووی: یهکهم ئایهت که هاته خوارێ له قورئان اقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّكَ الَّذِي خَلَقَ بوو. ڕیوایهت کراوه له الحاکم أبو عبدالله له (صحیحه) له أبي بکر الصبغي له بشر کوڕی موسی له الحمیدي له سفیان. أخبرنا أحمد بن محمد بن إبراهيم المقري قال: أخبرنا أبو الحسين علي بن محمد الجرجاني قال: حدثنا نصر بن محمد الحافظ قال: أخبرنا محمد بن مخلد أن محمد بن إسحاق حدثهم قال: حدثنا يعقوب الدورقي قال: حدثنا أحمد بن نصر بن زياد قال: حدثنا علي بن الحسين بن واقد قال: حدثني أبي قال: حدثني يزيد النحوي عن عكرمة والحسن قالا أول ما نـزل من القرآن بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ فهو أول ما نـزل من القرآن بمكة وأول سورة اقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّكَـ پێ ڕاگهیاندین أحمد کوڕی محمد کوڕی إبراهیم المقري وتی: پێ ڕاگهیاندین أبو الحسین علي کوڕی محمد الجرجانی وتی: بۆی باسکردین نصر کوڕی محمد الحافظ وتی: پێ ڕاگهیاندین محمد کوڕی مخلد که محمد کوڕی إسحاق بۆی باسکردبوون و وتی: بۆی باس کردین یعقوب الدورقي وتی: بۆی باسکردین أحمد کوڕی نصر کوڕی زیاد وتی: بۆی باسکردین علي کوڕی الحسین کوڕی واقد وتی: بۆی باسکردم باوکم وتی: بۆی باسکردین یزید النحوي له عکرمة و الحسن وتیان یهکهم شت که دابهزی له قورئان بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِوه ئهوه یهکهم بوو له قورئان دابهزی له شاری (مککه) وه یهکهم سورهتیش اقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّكَ بوو. أخبرنا الحسن بن محمد الفارسي قال: أخبرنا محمد بن عبد الله بن الفضل التاجر قال: أخبرنا أحمد بن محمد بن الحسن الحافظ قال: حدثنا محمد بن يحيى قال: حدثنا أبو صالح قال: حدثني الليث قال: حدثني عقيل عن ابن شهاب قال: أخبرني محمد بن عباد بن جعفر المخزومي أنه سمع بعض علمائهم يقول: كان أول ما أنـزل الله على رسوله صلى الله عليه وسلم اقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّكَ الَّذِي خَلَقَ * خَلَقَ الإِنْسَانَ مِنْ عَلَقٍ * اقْرَأْ وَرَبُّكَ الأَكْرَمُ * الَّذِي عَلَّمَ بِالْقَلَمِ * عَلَّمَ الإِنْسَانَ مَا لَمْ يَعْلَمْ[سورهتی العلق:١-٥ ] قالوا: هذا صدرها الذي أنـزل على رسول الله صلى الله عليه وسلم يوم حراء، ثم أنـزل آخرها بعد ذلك بما شاء الله. پێ ڕاگهیاندین حسن کوڕی محمد الفارسي وتی: پێ ڕاگهیاندین محمد کوڕی عبدالله کوڕی الفضل التاجر وتی: پێ ڕاگهیاندین أحمد کوڕی محمد الحسن الحافظ وتی: بۆی باسکردین محمد کوڕی یحیی وتی: بۆی باسکردین أبو صالح وتی: بۆی باسکردم اللیث وتی: بۆی باسکردم عقیل له ابن شهاب وتی: پێ ڕاگهیاندم محمد کوڕی عباد کوڕی جعفر المخزومي که گوێی له ههندێ زاناکانیان بووه ووتویانه: که یهکهم نێراوه بۆ سهر پێغهمبهری خوا(صلى الله عليه وسلم) ـ اقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّكَ الَّذِي خَلَقَ * خَلَقَ الإِنْسَانَ مِنْ عَلَقٍ * اقْرَأْ وَرَبُّكَ الأَكْرَمُ * الَّذِي عَلَّمَ بِالْقَلَمِ * عَلَّمَ الإِنْسَانَ مَا لَمْ يَعْلَمْ[سورهتی العلق:١-٥ ] بووه. وتیان: ئهمه سهرهتاکهی بووه لهسهر پێغهمبهری خوا(صلى الله عليه وسلم) له ڕۆژی (حراء)، پاشان ئایهتهکانی تر به وویستی خوا خۆی دابهزیوه. فأما الحديث الصحيح الذي روي: "أن أول ما نـزل سورة المدثر" فهو ما أخبرناه الأستاذ أبو إسحاق الثعالبي قال: حدثنا عبد الله بن حامد قال: حدثنا محمد بن يعقوب قال: حدثنا أحمد بن عيسى بن زيد التنيسي، قال: حدثنا عمرو بن أبي سلمة عن الأوزاعي قال: حدثني يحيى بن أبي كثير قال: سألت أبا سلمة بن عبد الرحمن: أي القرآن أنـزل قبل؟ قال: يَا أَيُّهَا الْمُدَّثِّرُ قلت: أوِ اقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّكَ قال: سألت جابر بن عبد الله الأنصاري: أي القرآن أنـزل قبل؟ قال: يَا أَيُّهَا الْمُدَّثِّرُ قال قلت: أوِ اقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّكَ قال جابر: أحدثكم ما حدثنا رسول الله صلى الله عليه وسلم قال رسول الله صلى الله عليه وسلم : " إني جاورت بحراء شهرًا فلما قضيت جواري نـزلت فاستبطنت بطن الوادي، فنوديت فنظرت أمامي وخلفي وعن يميني وعن شمالي ثم نظرت إلى السماء فإذا هو على العرش في الهواء - يعني جبريل - فأخذتني رجفة فأتيت خديجة فأمرتهم فدثروني ثم صبوا عليّ الماء فأنـزل الله عليّ يَا أَيُّهَا الْمُدَّثِّرُ * قُمْ فَأَنْذِرْ رواه مسلم عن زهير بن حرب عن الوليد بن مسلم عن الأوزاعي. له فهرموودهیهکی(صحیح)دا ڕیوایهت کراوه: یهکهم شت که هاته خوارێ له قورئانی پیرۆز سورهتی (المدثر) بوو، ئهمهش پێ ڕاگهیاندین مامۆستای أبو إسحاق الثعالبي وتی: بۆی باسکردین عبدالله کوڕی حامد وتی: بۆی باسکردین محمد کوڕێ یعقوب وتی: بۆی باسکردین أحمد کوڕی عیسی کوڕی زید التنیسي، وتی: بۆی باسکردین عمرو کوڕی أبي سلمة له الأوزاعي وتی: بۆی باسکردم یحیی كوڕی أبي کثیر وتی: پرسیم له سلمة کوڕی عبدالرحمن: کامه له قورئان له پێش دا دابهزی؟ وتی: يَا أَيُّهَا الْمُدَّثِّرُ وتم: یان اقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّكَ وتی: پرسیارم کرد له جابر کوڕی عبدالله الأنصاري: کامه له قورئانی پیرۆز له پێش دا دابهزی؟ وتی: يَا أَيُّهَا الْمُدَّثِّرُ وتی وتم:یان اقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّكَ وتی جابر: ئهوهتان بۆ دهگێڕمهوه که پێغهمبهری خوا(صلى الله عليه وسلم) بۆی گێڕاومهتهوه: پێغهمبهری خوا(صلى الله عليه وسلم) فهرمووی: من ماوهی مانگێک له ئهشکهوتی (حراء) مامهوه بۆ بیرکردنهوه، کاتێ که مانگهکهم بهسهر برد هاتمه خوارێ بۆ ناو دۆڵهکه، گوێم لێ بوو بانگ کرام منیش به چواردهوری خۆمدا ڕوانیم سهیری پاش و پێش و لا ڕاست و چهپی خۆمم کرد، پاشان که ڕوانم بۆ بهرزایی ئاسمان بینم که (جبریل ئهمین) لهسهر (عهرشێک) کورسییهک دانیشتووه لهبهرزایی یهکاند، له هۆش خۆم چووم لهرزێکی زۆر دای گرتم پاشان به پهله گهڕامهوه بۆ ماڵێ بۆ لای (خهدیجه) فهرمانم دا که جێگام بۆ ڕاخهن و دامپێشن وه ئاویان پادا پرژاندم پاشان خوای گهوره ئهم ئایهتی نارده خوارێ: يَا أَيُّهَا الْمُدَّثِّرُ * قُمْ فَأَنْذِرْ. ئیمامی مسلم ڕێوایهتی کردوه له زهیر کوڕی حرب له الولید کوڕی مسلم له الأوازعي. وهذا ليس بمخالف لما ذكرناه أولا وذلك أن جابرًا سمع من النبي صلى الله عليه وسلم هذه القصة الأخيرة ولم يسمع أولها فتوهم أن سورة المدثر أول ما نـزل وليس كذلك، ولكنها أول ما نـزل عليه بعد سورة (اقْرَأْ). ئهمهش به پێچهوانهی ئهوهوه نی یه که باسمان لێ کرد لهسهرهتادا لهبهر ئهوهی جابر کاتێ له پێغهمبهری خوای (صلى الله عليه وسلم)بیست ئهم ڕووداوهی ئاخیر بهڵام هیچ له سهرهتاکه گوێ لێ نهبوو بوو، بۆیه وای دهزانی که سورهتی (المدثر) یهکهم شت بووه که له قورئانی پیرۆز دا هاتۆته خوارێ وه ئهمهش وا نییه، بهڵکو ئهوهی که یهکهم شت بوو دابهزی له قورئانی پیرۆز سورهتی (اقرأ) بوو. بۆ ئاگاداری ئهم بڕگهیه تهواو نهبووه بهردهوامه...