ئیعجازی زانستی له قورئانی پیرۆز و نموونه‌یه‌کی گرنگ (ده‌رباره‌ی قۆناغه‌کانی دروستبوونی کۆرپه‌له) باوکی ئه‌سمائـ بسم الله الرحمن الرحيم بسم الله الحمد لله والصلاة والسلام علی رسول الله (صلی الله عليه وسلم) أما بعد... دروستکردن سیفه‌تێکی تایبه‌ته به خوای گه‌وره و که‌سی تر ناتوانێت خۆی له‌و په‌رێزه بدات چونکه خۆی دروستکراوه. پێغه‌مبه‌ری خوا(صلی الله علیه وسلم) ده‌فه‌رموێت: من أظلم ممن ذهب يخلق کخلقی ،فليخلقوا ذرة أو ليخلقوا حبة. أو ليخلقوا شعيرة. واته: خوای گه‌وره ده‌فه‌رموێت: کێ سته مکارتره له‌و که‌سه‌ی دێت و له شێوه‌ی دروستکراوه‌کانی من دروست ده‌کات، با (مێرووله) یان (گه‌ردیله)یه‌ك دروست بکه‌ن یان ده‌نکه‌تۆوێك دروست بکه‌ن، یاخود ده‌نکه‌جۆیه‌ك دروست بکه‌ن. خوای گه‌وره له باسی سه‌ره‌تای دروستکردنی مرۆڤ و قۆناغه‌کانی پێكهاتنی کۆرپه‌له‌دا ده‌فه‌رموێت: وَلَقَدْ خَلَقْنَا الْإِنسَانَ مِن سُلَالَةٍ مِّن طِينٍ * ثُمَّ جَعَلْنَاهُ نُطْفَةً فِي قَرَارٍ مَّكِينٍ * ثُمَّ خَلَقْنَا النُّطْفَةَ عَلَقَةً فَخَلَقْنَا الْعَلَقَةَ مُضْغَةً فَخَلَقْنَا الْمُضْغَةَ عِظَامًا فَكَسَوْنَا الْعِظَامَ لَحْمًا ثُمَّ أَنشَأْنَاهُ خَلْقًا آخَرَ فَتَبَارَكَ اللَّهُ أَحْسَنُ الْخَالِقِينَ. [سورة المؤمنون ١٢-١٤] واته: مرۆڤمان له پوخته‌یه‌کی وه‌رگیراو له قوڕ دروست کردووه، پاشان کردوومانه به تنۆکه‌ئاوێك له شوێنێکی جێگیردا که (ڕه‌حمه)، ئینجا له تنۆکه‌ئاوه‌که خوێنپاره‌یه‌کمان دروست کردووه. له خوێنپاره‌که‌ش گۆشتپاره‌یه‌كمان دروست کردووه (به ئه‌ندازه‌ی پاروویه‌کی جواو)، له گۆشتپاره‌که‌ش ئێسقانمان دروست کردووه، واته (په‌یکه‌ری ئێسك) ئێسقانه‌که‌شمان به گۆشت داپۆشیوه، ئينجا دروستکراوێکی ترمان لێپێكهێناوه، پاك و پیرۆزی بۆ خوا که چاکترینی دروستکارانه. ئه‌گه‌ر سه‌رنج بده‌ین ده‌بینین هه‌ریه‌ك له‌و بڕگانه‌ی له‌م چه‌ند ئایه‌ته پیرۆزه‌دا هاتوون ڕاستیيه‌کی زانستی ده‌رده‌بڕن و گه‌وره‌ترین ئیعجازی زانستی ده‌سه‌لمێنن، وه‌ك لێره‌دا زۆر به‌کورتی ئاماژه‌یان بۆ ده‌که‌ین. ١- خوای گه‌وره ده‌فه‌رموێت: وَلَقَدْ خَلَقْنَا الْإِنسَانَ مِن سُلَالَةٍ مِّن طِينٍ (١٢). واته: (مرۆڤمان له پوخته‌یه‌کی وه‌رگیراو له قوڕ دروست کردووه). ئه‌گه‌ر مرۆڤ بگێڕینه‌وه بۆ ڕه‌گه‌زه سه‌ره‌تایییه‌کانی پێكهاتنی له‌شی، ده‌بینین (بیستودوو) ڕه‌گه‌ز به‌شداری له پێكهاتنیدا ده‌که‌ن و به‌م شێوه‌یه دابه‌ش ده‌بن: ئا- (ئۆکسجین )+(هایدرۆجین) به شێوه‌ی ئاو، به ڕێژه‌ی (٦٠-٦٥%) له کێشی له‌ش. ب- (کاربۆن)+(هایدرۆجین) + (ئۆکسجین) بنچینه‌ی پێكهاتنه ئه‌ندامییه‌کان پێكدێنن له: (شه‌کره‌مه‌نی) و (پڕۆتینەکان) و (ڤیتامینەکان) و (هۆرمۆنەکان). ج- مادده وشکه‌کان، که به‌م شێوه‌یه دابه‌ش ده‌بن: *حه‌وتیان بریتین له: (کلۆر، کبریت، فۆسفۆر، مه‌گنیسیۆم، کلس، پۆتاسیۆم، سۆدیۆم)، که ڕێژه‌ی (٨٠-٦٠%)ی مادده وشکه‌کان پێكدێنن. * حه‌وتی تریان بریتین له: (ئاسن، مس، یۆد، مه‌نگه‌نیز، کۆباڵت، تۆتیا، مۆلبیدیۆم)، ئه‌مان به ڕێژه‌یه‌کی که‌متر. * شه‌شیان به ڕێژه‌یه‌کی زۆر که‌م که بریتین له: (فلۆر، ئه‌له‌منیۆم، بۆر، سیلینیۆم، کادمیۆم، کرۆم). هه‌ریه‌ك له‌و ڕه‌گه‌زانه له خاکی زه‌ویدا هه‌ن و مه‌رج نییه هه‌موو پێكهاته‌کانی خاك له پێكهاته‌کانی له‌شی مرۆڤدا هه‌بن چونکه زیاتر له (١٠٠) ڕه‌گه‌ز له زه‌ویدا هه‌ن به‌ڵام تا ئێستا ته‌نها (بیستودوویان) دۆزراوه‌ته‌وه که به‌شداری له پێكهاته‌ی له‌شی مرۆڤدا ده‌که‌ن. خوای گه‌وره‌ش بۆیه ده‌فه‌رموێت: مِن سُلَالَةٍ مِّن طِينٍ. (١٢). واته: (له پوخته‌یه‌کی وه‌رگیراو له قوڕ). هه‌روه‌ها پێكهێنه‌ری بنچینه‌ی له‌ش ئاوه‌که ڕیژه‌ی (٣/٤) ده‌بێت و مرۆڤ ناتوانێت له چوار ڕۆژ زیاتر به‌بێ ئاو بژی مه‌گه‌ر حاڵه‌تێکی شاز بێت که خوا خۆی بیه‌وێت ئه‌و که‌سه بژی. خوای گه‌وره ده‌فه‌رمووێت: وَجَعَلْنَا مِنَ الْمَاءِ كُلَّ شَيْءٍ حَيٍّ. واته: له ئاو هه‌موو شتێکی زیندوومان دروست کردووه. ٢- خوای گه‌وره ده‌فه‌رموێت: ثُمَّ جَعَلْنَاهُ نُطْفَةً .... واته: پاشان کردوومانه به تنۆکه‌ئاوێك. [نُطفَةً] له زمانی عه‌ره‌بیدا ناوه بۆ تۆوی پیاو، هه‌رچه‌نده لێره‌دا مه‌به‌ست له تۆوێکی پیتێنراوه له: (تۆو + هێلکۆکه‌ی ئافره‌ت)، به‌ڵام خوای گه‌وره قۆناغه‌که‌ی به [نُطفَةً] ناو بردووه، چونکه کۆرپه‌له (به نێر و مێیه‌وه ) تۆوی پیاوه‌که که له دیاریکردنی ڕه‌گه‌زه‌که‌ی به‌ر پرسیاره، له‌به‌رئه‌وه‌ی [صبغيات]ی جنسی جیاواز هه ڵده‌گرێت، به‌پێچه‌وانه‌ی هێلکۆکه‌ی ئافره‌ته‌که‌وه که [صبغيات]ی جنسی هاوشێوه هه‌ڵده‌گرێت، به‌م شێوه‌یه کرداری پیتێنه‌که ڕوو ده‌دات: پیاوه‌که [نُطفَةً]ی xy هه‌یه، به‌ڵام ئافره‌ته‌که هێلکۆکه‌ی xxی هه‌یه و به‌م شێوه‌یه کۆرپه‌له‌یان لێپێكدێت: تۆوی y + هێلکۆکه‌ی x = xy نێرینه. تۆوی x + هێلکۆکه‌ی x = xx مێیینه. ٣- خوای گه‌وره ده‌فه‌رموێت: فِي قَرَارٍ مَّكِينٍ (١٣). واته: له شوێنێکی جێگیردا. مه‌به‌ست له تۆوه تێکه‌ڵ و پیتێنراوه‌که‌یه که له (ڕه‌حم)دا جێگیر ده‌بێت و به‌هۆی ده‌سته‌به‌ربوونی سێ هۆکاره‌وه پارێزراوه: ١- له ڕووی توێژینه‌وه‌وه: ئا- ڕه‌حم ده‌که‌وێته حه‌وزێکه‌وه. ب- ئه‌و حه‌وزه له دیوارێکی ئێسقانی پێكهاتووه. ت- ڕه‌حم چه‌نده‌ها پشتێنه‌ی تێدایه که له به‌شی جیاجیاوه شۆڕ ده‌بنه‌وه و ده‌یبه‌ستنه‌وه به دیواری سکه‌وه یان به ئێسقانه‌کانی حه‌وزه‌وه. ٢- له ڕووی هۆرمۆنه‌وه: ڕه‌حم به‌رده‌وام دێته‌وه یه‌ك و گرژ ده بێت و ده‌جووڵێت، ئه‌گه‌ر له‌کاتێکدا کۆرپه‌له‌ی تێدایه هه‌ر به‌و شێوه‌یه له‌گرژبوونه‌وه و خاوبوونه‌وه‌دا بێت، ئه‌وا ده‌یخاته مه‌ترسییه‌وه به مراندنی یاخود له‌باربردنی. به‌ڵام خوای گه‌وره مشووری خواردوه، چونکه کاتێك تۆوه‌که ده‌چێته ڕه‌حمه‌وه ڕێژه‌ی ڕژانی هۆرمۆنی (ئەلبروجسترۆن) به‌رز ده‌بێته‌وه به‌و هۆرمۆنه‌وه ڕه‌حم له گرژبوون و خاوبوونه‌وه ده‌که‌وێت و جووڵه‌ی که‌م ده‌بێت. ٣- له ڕووی میکانیکییه‌وه: دوای مانگی سێیه‌م ڕه‌حم به شێوه‌یه‌کی به‌رچاو ده‌ست ده‌کات به به‌رزبوونه‌وه به‌ره‌و سك و له‌ژێر پارێزگاریی ئێسقانه‌ی حه‌وز ده‌رده‌چێت، به‌ڵام له‌بری ئه‌وه خوای گه‌وره شله‌ی (ئەلئەمنيۆسی) تێدا زیاد ده‌کات و له هه‌موو لایه‌که‌وه ده‌وره‌ی کۆرپه‌له ده‌دات و له پێكدادانی ده‌ره‌کی ده‌یپارێزێت. ٤- خوای گه‌وره ده‌فه‌رموێت: ثُمَّ خَلَقْنَا النُّطْفَةَ عَلَقَةً. واته: پاشان له تنۆکه‌ئاوه‌که خوێنپاره‌یه‌ك دروست ده‌که‌ین. (علق) له زمانی عه‌ره‌بیدا به (زه‌روو) ده‌وترێت، له هه‌مان کاتیشدا واتای هه‌ڵواسین ده‌گه‌یه‌نێت، ئینجا کۆرپه‌له‌ش له‌م قۆناغه‌یدا هه‌م له (زه‌روو) ده‌چێت و هه‌م خۆی به دیواری ڕه‌حمدا هه‌ڵده‌واسێت. ٥- خوای گه‌وره ده فه‌رموێت: فَخَلَقْنَا الْعَلَقَةَ مُضْغَةً. واته : له خوێنپاره‌که گۆشتپاره‌یه‌ك دروست ده‌که‌ین. (مضغة) به پارچه‌گۆشتێك ده‌وترێت پاروویه‌ك بێت، چونکه کۆرپه‌له له‌م قۆناغه‌یدا گۆشتپاره‌یه و له هه‌مان کاتدا له پارووی جواو ده‌چێت و گرنجگرنجه. ئه‌م قۆناغه دوو حاڵه‌تی هه‌یه: یه‌که‌میان: پێیده‌وترێت مضغة غير مخلقة که هێشتا گۆشتپاره‌که هیچ شێوه‌یه‌کی لێ دروست نه‌کراوه. دووه‌میان: پێیده‌وترێت مضغة مخلقة که له‌م حاڵه‌ته‌دا گۆشتپاره‌که سه‌رجه‌م ئه ندامه‌کان و شێوه‌ی ته‌واوی مرۆڤی لێ دروست ده‌کرێت. ٦- خوای گه‌وره ده‌فه‌رموێت: فَخَلَقْنَا الْمُضْغَةَ عِظَامًا فَكَسَوْنَا الْعِظَامَ لَحْمًا. واته: له گۆشتپاره‌که ئێسقانێك دروست ده‌که‌ین و ئێسقانه‌که‌ش به گۆشت داده‌پۆشین. له‌م قۆناغه‌دا په‌یکه‌ری ئێسکی کۆرپه له به‌ته‌واوی له گۆشتپاره‌که دروست ده‌بێت و ماسولکه و گۆشت ده‌وره‌ی ده‌ده‌ن و پێوه‌ی ده‌لکێن. ٧- خوای گه‌وره ده فه‌رموێت: ثُمَّ أَنشَأْنَاهُ خَلْقًا آخَرَ. واته: ئینجا دروستکراوێکی تری لێپێكده‌هێنین. هه‌تا ئێستا کۆرپه‌له له قۆناغی دروستبووندابووه هیچ جووڵه و گه‌شه‌یه‌کی زینده‌گیانه‌ی نه‌بووه، به‌ڵام له سه‌ره‌تای ئه‌م قۆناغه‌وه که له کۆتاییی مانگی سێیه‌م و سه‌ره‌تای مانگی چواره‌مه‌وه‌یه کۆئه‌ندامی لاشه‌ی به‌ته‌واوی دروست ده‌بن و ده‌ست ده‌که‌ن به فه‌رمانی خۆیان و به شێوه‌یه‌کی خێرا کێشی کۆرپه‌له زیاد ده‌کات و له سه‌ره‌تای مانگی چواره‌مه‌وه ئه‌ندامی مێشك ده‌به‌سترێته‌وه به سه‌رجه‌م کۆئه‌ندامه‌کانی تره‌وه. تێکڕایان جووڵه و کاری خۆیان ده‌ست پێده‌که‌ن و به شێوه‌یه‌کی به‌رچاو گه‌شه ده‌که‌ن. له‌دوای ده‌رکه‌وتنی ئه‌م توێژینه‌وه (کيس مۆر) که پرۆفیسۆری زانستی توێژینه‌وه و کۆرپه‌له‌ناسییه له زانکۆی (تۆرنتۆی) که‌نه‌دا و خاوه‌نی کتێبی (قۆناغه‌کانی دروستبوونی مرۆڤ The developing human)، کاتێك له کۆنگره‌ی نووشداریی هه‌شته‌می وڵاتی حه‌ره‌مه‌یندا به‌شداری کرد و ئه‌و به‌ڵگانه‌ی بۆ خوێنرایه‌وه که له (قورئان و سوننه‌ت)دا هاتوون، به‌تایبه‌تی ئه‌و ئایه‌ته‌ی که لێره‌دا باسمان کرد، وتی: بۆم ده‌رکه‌وتووه که ئه‌م به‌ڵگانه حه‌تمه‌ن له‌لایه‌ن خواوه بۆ (محمد) (صلی الله عليه وسلم) هاتوون، ئه‌مه‌ش ده‌یسه‌لمێنێت که (محمد) (صلی الله عليه وسلم) نێردروای خوایه. له کۆتاییدا منیش ده‌ڵێم پاکی و بێگه‌ردی بۆ خوای جیهانیان فَتَبَارَكَ اللَّهُ أَحْسَنُ الْخَالِقِينَ (١٤). پاكی و پیرۆزی بۆ خوا که چاکترینی دروستکارانه. وصلی الله علی حبيبنا محمد، صلی الله عليه وسلم وعلی آله و أصحابه ومن تبعه بإحسان إلی يوم الدين.