کوڕی خاك هه‌مزه‌ی وه‌سڵ (همزة الوصل) و هه‌مزه‌ی قه‌تع (همزة القطع). هه‌مزه‌ی وه‌سڵ(همزة الوصل): هه‌روه‌ک پێشتر باسمان لێوه‌کرد که دوو حاڵه‌ت هه‌یه له خوێندنه‌وه‌دا؛ وه‌ستان و ده‌ستپێکردن(الوقف والإبتداء)، له‌یاساکانی ئه‌و دووانه‌ش ئه‌وه‌بوو که ده‌ستپێناکه‌ین به‌زه‌ننه و ڕاناوه‌ستین به‌جووڵه(لا نبتدأ بساکن ولا نقف علی متحرک) به‌ڵکو هه‌رده‌م وه‌ستان له‌سه‌ر وشه‌یه‌ک ده‌بێت به‌زه‌ننه‌یی(جگه له دوو حاڵه‌تی ڕه‌وم و ئیشمام) و هه‌روه‌ها ده‌ستپێکردنیش له‌سه‌ر وشه‌یه‌ک ده‌بێت به‌جووڵه‌ی پیتی یه‌که‌می. زۆرێک له‌وشه‌کانی قورئان سه‌ره‌تاکه‌ی جووڵه‌ی هه‌یه(متحرک)، بۆیه ده‌ستپێکردنپێیان هیچ کێشه‌یه‌کی تێدا نییه، پیته‌که به‌و جووڵه‌یه‌وه ده‌خوێنرێته‌وه که له‌گه‌ڵیه‌تی(سه‌ر یان بۆر یاخود ژێر بێت) به‌ڵام هه‌ندێ وشه‌ش هه‌ن که به زه‌ننه ده‌ستیان پێکردووه، له‌به‌رئه‌وه‌ش که ئه‌سته‌مه بخوێنرێنه‌وه له‌کاتی ده‌ستپێکردن پێیان بۆیه هه‌مزه‌یه‌کیان پێشخراوه هه‌تاوه‌کو بتوانرێت ئه‌و پیته یه‌که‌مه به‌زه‌ننه‌یه له‌و وشانه‌دا به‌ئاسانی ده‌رببڕڕێن. هه‌مزه‌ی وه‌سڵ(همزة الوصل): هه‌مزه‌یه‌کی زیاده‌یه له‌سه‌ره‌تای وشه‌یه‌ک هاتووه، ده‌نگی ده‌بێت ئه‌گه‌ر لێوه‌ی ده‌ستپێبکه‌ین به‌ڵام ده‌رنابڕڕیت له‌کاتی به‌رده‌وامی خوێندنه‌وه، وه‌سڵیش به‌مانای دوای خۆی ده‌گه‌یه‌نێت به پێش خۆی له‌کاتی به‌ده‌وامی له خوێندنه‌وه. ناویشی هه‌مزه‌ی وه‌سڵه له‌به‌رئه‌وه‌ی به‌هۆیه‌وه ده‌توانرێت ده‌نگی پیته به‌زه‌ننه‌که‌ی دوای خۆی بگه‌یه‌نرێت.. نمونه‌ش وه‌کقُلِ الْحَمْدُ لِلَّهِ وَسَلَامٌ عَلَى عِبَادِهِ الَّذِينَ اصْطَفَى آللَّهُ خَيْرٌ أَمَّا يُشْرِكُونَ[النمل:٥٩] ، هه‌رسێ وشه‌کانی الْحَمْدُ ، الَّذِينَ ، اصْطَفَى به‌هه‌مزه‌ی وه‌سڵ ده‌ستیان پێکردووه، چونکه هه‌ریه‌که له لامی(الحمد) و لامی(الذین) و صادی(اصطفی) زه‌ننه‌دارن و بۆیه هه‌مزه‌ی وه‌سڵیان بۆ دانراوه. هه‌مزه‌ی وه‌سڵ له ناوه‌کان و فرمانه‌کان و پیته‌کانیشدا(مه‌به‌ست له هه‌ندێکن که وشه نین و پێیان ده‌وترێت(حرف) له‌زمانی عه‌ره‌بیدا، وه‌ک (حروف الجر) هه‌یه، وه ئه‌و وشانه هه‌ندێ جار پێوانه‌یی(قیاسی) ده‌بن(به‌زۆری) و هه‌ندی جاریش بیستراوی(سماعي؛ واته ناپێوانه‌یی).. هه‌مزه‌ی وه‌سڵ له فرمانه‌کان و چۆنییه‌تی جووڵه‌کانیان له‌کاتی ده‌ستپێکردن پێیان. فرمانه‌کان فرمانی پێوانه‌یین و ته‌نها له فرمانی ڕابردوو(فعل الماضي) و داخوازی(فعل الأمر)دا هه‌ن. * له فرمانی ڕابردوودا: ئه‌ویش ته‌نها له ڕابردووی پێنج پیتی و شه‌ش(الماضي الخماسي و السداسي) پیتیدا هاتووه. * ڕابردووی پێنج پیتی(الماضي الخماسي) وه‌ک: فَمَنِ اعْتَدَى عَلَيْكُمْ فَاعْتَدُواْ عَلَيْهِ بِمِثْلِ مَا اعْتَدَى عَلَيْكُمْ [البقرة:١٩٤] ، اقْتَرَبَ لِلنَّاسِ حِسَابُهُمْ وَهُمْ فِي غَفْلَةٍ مَّعْرِضُونَ[الأنبیاء:١] ، إِنَّ اللّهَ اشْتَرَى مِنَ الْمُؤْمِنِينَ أَنفُسَهُمْ وَأَمْوَالَهُم بِأَنَّ لَهُمُ الجَنَّةَ[التوبة:١١١]. * ڕابردووی شه‌ش پیتی(الماضي السداسي) وه‌ک: وَإِذِ اسْتَسْقَى مُوسَى لِقَوْمِهِ فَقُلْنَا اضْرِب بِّعَصَاكَ الْحَجَرَ[البقرة:٦٠] ، إِلَّا إِبْلِيسَ اسْتَكْبَرَ وَكَانَ مِنْ الْكَافِرِينَ[ص:٧٤] ، فَانطَلَقَا حَتَّى إِذَا أَتَيَا أَهْلَ قَرْيَةٍ اسْتَطْعَمَا أَهْلَهَا فَأَبَوْا أَن يُضَيِّفُوهُمَا[الکهف:٧٧]. * له فرمانی داخوازیدا: ئه‌ویش له داخوازی سێ پیتی و پێنج پیتی و شه‌ش پیتیدا هاتووه. * داخوازی سێ پیتی(الأمر الثلاثي) وه‌ک: فَقُلْنَا اضْرِب بِّعَصَاكَ الْحَجَرَ[البقرة:٦٠] ، وَقَالَتِ اخْرُجْ عَلَيْهِنَّ[یوسف:٣١] ، كَانَا يَأْكُلاَنِ الطَّعَامَ انظُرْ كَيْفَ نُبَيِّنُ لَهُمُ الآيَاتِ ثُمَّ انظُرْ أَنَّى يُؤْفَكُونَ[المائدة:٧٥]. * داخوازی پێنج پیتی(الأمر الخماسي) وه‌ک: وَلاَ تَقُولُواْ ثَلاَثَةٌ انتَهُواْ خَيْراً لَّكُمْ إِنَّمَا اللّهُ إِلَـهٌ وَاحِدٌ[النسآء:١٧١] ، انطَلِقُوا إِلَى مَا كُنتُم بِهِ تُكَذِّبُونَ[المرسلات:٢٩] ، قُلِ انتَظِرُواْ إِنَّا مُنتَظِرُونَ[الأنعام:١٥٨]. * داخوازی شه‌ش پیتی(الأمر السداسي)ش وه‌ک: اسْتَغْفِرْ لَهُمْ أَوْ لاَ تَسْتَغْفِرْ لَهُمْالتوبة:٨٠] ، قَالَتْ إِحْدَاهُمَا يَا أَبَتِ اسْتَأْجِرْهُ إِنَّ خَيْرَ مَنِ اسْتَأْجَرْتَ الْقَوِيُّ الْأَمِينُ[القصص:٢٦] ، قُلِ اسْتَهْزِئُواْ إِنَّ اللّهَ مُخْرِجٌ مَّا تَحْذَرُونَ[التوبة:٦٤]. تێبینی: ١/ هه‌مزه‌ی وه‌سڵ له فرماندا وه‌ک باسمان کرد ته‌نها له فرمانی ڕابردوو و داخوازیدا هه‌یه، که‌واته هه‌رچی فرمانی ڕانه‌بردووه ئه‌گه‌ر به‌هه‌مزه ده‌ستی پێکردبوو ئه‌وا هه‌مزه‌ی وه‌سڵ نییه به‌ڵكو هه‌مزه‌ی قه‌تعه، بۆیه ده‌رده‌بڕێت له وه‌ستان و ڕۆیشتنیشدا.. ٢/ هه‌مزه‌ی وه‌سڵ له فرمانی ڕابردوودا ته‌نها له ڕابردووی پێنج پیتی و شه‌ش پیتیدا هاتبوو، که‌واته هه‌رچی ڕابردووی سێ پیتی و شه‌ش پیتییه هه‌مزه‌که‌ی قه‌تعه، وه‌ک: * بۆ ڕابردووی سێ پیتی(الماضي الثلاثي) وه‌ک:إِنِ الْحُكْمُ إِلاَّ لِلّهِ أَمَرَ أَلاَّ تَعْبُدُواْ إِلاَّ إِيَّاهُ[یوسف:٤٠] ، أُذِنَ لِلَّذِينَ يُقَاتَلُونَ بِأَنَّهُمْ ظُلِمُوا وَإِنَّ اللَّهَ عَلَى نَصْرِهِمْ لَقَدِيرٌ[الحج:٣٩]. * بۆ ڕابردووی چوار پیتی(الماضي الرباعي)یش وه‌ک: فَأَمَّا الْإِنسَانُ إِذَا مَا ابْتَلَاهُ رَبُّهُ فَأَكْرَمَهُ وَنَعَّمَهُ فَيَقُولُ رَبِّي أَكْرَمَنِ[الفجر:١٥] ، إِنَّهُ رَبِّي أَحْسَنَ مَثْوَايَ إِنَّهُ لاَ يُفْلِحُ الظَّالِمُونَ[یوسف:٢٣]. ٣/ ئه‌وه‌ی ناکه‌وێته به‌ر هه‌مزه‌ی وه‌سڵیش له فرمانی داخوازیدا واته هه‌مزه‌که‌ی قه‌تعه؛ داخوازی چوار پیتییه(الأمر الرباعي) وه‌ک: أَكْرِمِي مَثْوَاهُ عَسَى أَن يَنفَعَنَا أَوْ نَتَّخِذَهُ وَلَداً[یوسف:٢١] ، وَهُمْ يَصْطَرِخُونَ فِيهَا رَبَّنَا أَخْرِجْنَا نَعْمَلْ صَالِحاً غَيْرَ الَّذِي كُنَّا نَعْمَلُ[فاطر:٣٧]. [pagebreak] جووڵه‌ی هه‌مزه‌ی وه‌سڵ له‌فرمانه پێوانه‌ییه‌کان. جووڵه‌ی هه‌مزه‌ی وه‌سڵ له فرمانه پێوانه‌ییه‌کان بۆر(الضم) یان ژێر(الکسر) ده‌بێت. یه‌که‌م/ هه‌مزه‌ی وه‌سڵ له‌ده‌ستپێکردن پێی، بۆردار(مضموم) ده‌بێت ئه‌گه‌ر سێیه‌م پیتی فرمانه‌که بۆردارێکی ڕاستی(أصلي) بێت. نمونه/ * وَالرَّبَّانِيُّونَ وَالأَحْبَارُ بِمَا اسْتُحْفِظُواْ مِن كِتَابِ اللّهِ[المائدة:٤٤]. * وَمَثلُ كَلِمَةٍ خَبِيثَةٍ كَشَجَرَةٍ خَبِيثَةٍ اجْتُثَّتْ مِن فَوْقِ الأَرْضِ مَا لَهَا مِن قَرَارٍ[إبراهیم:٢٦]. * ادْعُ إِلِى سَبِيلِ رَبِّكَ بِالْحِكْمَةِ وَالْمَوْعِظَةِ الْحَسَنَةِ[النحل:١٢٥]. * اتْلُ مَا أُوحِيَ إِلَيْكَ مِنَ الْكِتَابِ وَأَقِمِ الصَّلَاةَ[العنکبوت:٤٥]. * انظُرْ كَيْفَ ضَرَبُواْ لَكَ الأَمْثَالَ فَضَلُّواْ فَلاَ يَسْتَطِيعْونَ سَبِيلاً[الإسراء:٤٨]. به‌ڵام ئه‌گه‌ر سێیه‌م پیتی فرمانه‌که بۆره‌که‌ی ناڕاستی بوو(عارض؛ تووشهاتوو)، ئه‌وا له‌کاتی ده‌ه‌ستپێکردن به‌هه‌مزه وه‌سڵه‌که پێویسته ژێری بده‌ینێ(الکسرة). نمونه‌ی ئه‌وه‌ش وه‌ک: * ثُمَّ اقْضُوا إِلَيَّ وَلاَ تُنظِرُونِ[یونس:٧١] ، وشه‌یاقْضُوا ده‌بینین که بۆرداره(مضموم) به‌ڵام بۆرێکی ئه‌سڵی نییه، به‌ڵكو ئه‌م وشه‌یه له ئه‌سڵدا(اقضيوا)بووه، به(ض)ی ژێردار و (ي)ی بۆردار، ئه‌وجا جووڵه‌ی(ی)که گوێزراوه‌ته‌وه بۆ(ض)ه‌که و (ي)که‌ش زه‌ننه‌دار بووه، پاشان لابراوه(حذف) له‌به‌ر به‌یه‌کگه‌یشتنی له‌گه‌ڵ زه‌ننه‌دارێکی تر که بریتییه له(و)ه‌که و ئیتر بۆته‌اقْضُوا. * فَقَالُوا ابْنُوا عَلَيْهِم بُنْيَاناً[الکهف:٢١]. * وَلاَ يَلْتَفِتْ مِنكُمْ أَحَدٌ وَامْضُواْ حَيْثُ تُؤْمَرُونَ[الحجر:٦٥]. * فَأَجْمِعُوا كَيْدَكُمْ ثُمَّ ائْتُوا صَفّاً وَقَدْ أَفْلَحَ الْيَوْمَ مَنِ اسْتَعْلَى[طه:٦٤]. * أَمْ لَهُمْ شِرْكٌ فِي السَّمَاوَاتِ اِئْتُونِي بِكِتَابٍ مِّن قَبْلِ هَذَا[الأحقاف:٤]. شایه‌نی باسه ته‌نها ئه‌م پێنج وشه‌یه‌یه له قورئاندا هاتوون و پێتی سێیه‌مییان بۆر(الضمة)ه‌که‌ی ناڕاستییه و له‌به‌رئه‌وه له‌کاتی ده‌ستپێکردن پێیان هه‌مزه‌که ژێردار ده‌کرێت نه‌وه‌ک بۆردار! هه‌رچی ئه‌وانی تریشه پێوانه ده‌کرێن له‌سه‌ر وشه‌یاقْضُوا که چۆن گؤڕانیان به‌سه‌ر هاتووه.. دووه‌م/ هه‌مزه‌ی وه‌سڵ له‌ده‌ستپێکردن پێی، ژێردار ده‌بێت ئه‌گه‌ر سێیه‌م پیتی فرمانه‌که سه‌ره‌دار(مفتوح) یان ژێردار(مکسور)ێکی ئه‌سڵی بوو. نمونه/ * ئه‌گه‌ر سێیه‌م پیتی فرمانه‌که سه‌ره‌دار(مفتوح)بوو: * وَإِذَا انقَلَبُواْ إِلَى أَهْلِهِمُ انقَلَبُواْ فَكِهِينَ[المطففین:٣١]. * إِلَّا مَنِ ارْتَضَى مِن رَّسُولٍ[الجن:٢٧]. * سَيَقُولُ الْمُخَلَّفُونَ إِذَا انطَلَقْتُمْ إِلَى مَغَانِمَ لِتَأْخُذُوهَا[الفتح:١٥]. * ئه‌گه‌ر سێیه‌م پیتی فرمانه‌که ژێردار(مکسور) بێت به‌ژێرێکی ڕاستی(أصلي): * اهدنَــــا الصِّرَاطَ المُستَقِيمَ[الفاتحة:٦]. * اصْبِرْ عَلَى مَا يَقُولُونَ وَاذْكُرْ عَبْدَنَا دَاوُودَ ذَا الْأَيْدِ إِنَّهُ أَوَّابٌ[ص:١٧]. * رَبَّنَا اكْشِفْ عَنَّا الْعَذَابَ إِنَّا مُؤْمِنُونَ[الدخان:١٢]. تێبینی: ١/ پیتی سێیه‌می فرمان ئه‌گه‌ر ژێردار بوو به‌ژێرێکی تووشهاتوو(عارض)، ته‌نها له‌یه‌ک وشه هه‌مانه له قورئاندا، ئه‌ویش له خوێندنه‌وه‌ی(أبي جعفر المدني)دایه له وشه‌یاضْطُرَّ له‌ئایه‌تیفَمَنِ اضْطُرَّ غَيْرَ بَاغٍ وَلاَ عَادٍ فَلا إِثْمَ عَلَيْهِ[البقرة:١٧٣] و[الأنعام:١٤٥] و [النحل:١١٥]دا هاتووه. له‌و خوێندنه‌وه‌یه‌دا؛ ئه‌سڵی وشه‌که(اضطرر) بووه به بۆرداری پیتی(ط) و ژێرداری(ڕ)ی یه‌که‌م، پاشان بۆ ئه‌وه‌ی تێکهه‌ڵکێشکردنی دوو(ر)یه‌که ڕووبدات، ژێری(ر)ی یه‌که‌م گوێزراوه‌ته‌وه بۆ(ط)یه‌که، که‌واته جووڵه‌ی(ط)یه‌که له‌بۆرێکی ئه‌سڵییه‌وه بۆته ژێرێکی تووشهاتوو(عارض)، له‌به‌ر ئه‌وه‌یه که له‌لای ئه‌و ڕیوایه‌ته ئه‌گه‌ر له‌و وشه‌یه‌وه ده‌ستپێکبرێت ئه‌وا هه‌مزه‌که‌ی به ژێرداری ده‌خوێندرێته‌وه له‌به‌ر ئه‌وه‌ی ئه‌سڵی(ط)یه‌که ژێری هه‌بووه. به‌ڵام له خوێندنه‌وه‌ی ئه‌وانی تر(له‌گه‌ڵ حه‌فصیش) هه‌مزه‌که بۆری ده‌درێتێ له‌ده‌ستپێکردن ئه‌ویس له‌به‌ر ئه‌وه‌ی سێیه‌م پیتی وشکه بۆرداره واته پیتی(ط). ٢/ جووڵه‌ی پیتی سێیه‌م بڕیاڕ له‌سه‌ر جووڵه هه‌مزه وه‌سڵه‌که ده‌دات له‌کاتی ده‌ستپێکردن، که‌واته به‌پێی جیاوازی ڕیوایه‌ته‌کانی خوێندنه‌وه بۆ پیتی سێیه‌می فرمانه‌کان جووڵه‌ی هه‌مزه‌که‌ش گۆڕانی به‌سه‌ردا دێت، بۆ نمونه له‌ئایه‌تیوَإِذَا قِيلَ انشُزُوا فَانشُزُوا[المجادلة:١١] دا، وشه‌یانشُزُوا هه‌ندێکیان پیتی(ش)یان به‌بۆره‌وه خوێندۆته‌وه و هه‌ندێکی تریسیان به‌ژێره‌وه خوێندۆته‌وه، که‌واته ئه‌وه‌ی که به‌بۆر خوێندویه‌ته‌وه هه‌مزه‌که‌ی بۆردار کردووه، ئه‌وه‌ش که به‌ژێر ژێرداری کردووه...هتد [pagebreak] هه‌مزه‌ی وه‌سڵ له ناوه‌کان و چۆنییه‌تی جووڵه‌کانیان له‌کاتی ده‌ستپێکردن پێیان. هه‌مزه‌ی وه‌سڵ له‌ناوه‌کان پێوانه‌یی ده‌بن یان بیستراویی(القیاسي والسماعي).. ناویش یا ئه‌وه‌تا ناسراوه به(ال)ی ناساندن(ال التعریف) یاخود نه‌ناسراوه و ڕووته له(ال).. ئه‌گه‌ر هاتوو ناسرابوو به(ال) ئه‌وا هه‌مزه‌که‌ی سه‌ره‌تای هه‌مزه‌ی وه‌سڵه و پێوانه‌یی ده‌بێت و له‌کاتی ده‌ستپێکردنیش پێی جووڵه‌ی سه‌ر(الفتحة)ی ده‌درێتێ، ئه‌ویش له‌به‌ر ئاسانی و زۆر به‌کارهێنانی، وه‌ک له‌ئایه‌تیهُوَ اللَّهُ الْخَالِقُ الْبَارِئُ الْمُصَوِّرُ لَهُ الْأَسْمَاء الْحُسْنَى يُسَبِّحُ لَهُ مَا فِي السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَهُوَ الْعَزِيزُ الْحَكِيمُ[الحشر:٢٤]. ** له‌سه‌ر هه‌ریه‌کێک له‌و وشه‌ناوانه‌ی که به(ال)ی شوناس(التعریف) ده‌ستی پێکردووه، ئه‌گه‌ر لێیانه‌وه ده‌ست به‌خوێندنه‌وه بکه‌ین ئه‌وا ده‌بێت هه‌مزه‌که‌ی جووڵه‌ی سه‌ر(الفتحة)ی بده‌ینێ.. به‌ڵام ئه‌گه‌ر ناوه‌که ڕووت بوو له(ال)ی شوناس، ئه‌وا هه‌مزه‌که‌ی پێوانه‌ی و بیستراویش ده‌بێت.. پێوانه‌یی(القیاسي) دوو جۆرن: یه‌که‌م/ ناوێک که له‌چاووگی فرمانی ڕابردووی پێنچ پیتییه‌وه دروست بووه(مصدر الفعل الماضي الخماسي). نمونه: * قَدْ خَسِرَ الَّذِينَ قَتَلُواْ أَوْلاَدَهُمْ سَفَهاً بِغَيْرِ عِلْمٍ وَحَرَّمُواْ مَا رَزَقَهُمُ اللّهُ افْتِرَاء عَلَى اللّهِ[الأنعام:١٤٠]. افْتِرَاء چاووگی فرمانی ڕابردووی پێنج پیتی(إفتری)یه. * وَمِنَ النَّاسِ مَن يَشْرِي نَفْسَهُ ابْتِغَاء مَرْضَاتِ اللّهِ وَاللّهُ رَؤُوفٌ بِالْعِبَادِ[البقرة:٢٠٧]. ابْتِغَاء چاووگی فرمانی ڕابردووی پێنج پیتی(إبتغی)یه. دووه‌م/ ناوێک که له‌چاووگی فرمانی ڕابردووی شه‌ش پیتی(مصدر الفعل الماضي السداسي). نمونه: * وَمَا كَانَ اسْتِغْفَارُ إِبْرَاهِيمَ لِأَبِيهِ إِلاَّ عَن مَّوْعِدَةٍ وَعَدَهَا إِيَّاهُ[التوبة:١١٤]. اسْتِغْفَارُ چاووگی فرمانی ڕابردووی شه‌ش پیتی(إستغفر)ه‌یه. * وَلَوْ يُعَجِّلُ اللّهُ لِلنَّاسِ الشَّرَّ اسْتِعْجَالَهُم بِالْخَيْرِ لَقُضِيَ إِلَيْهِمْ أَجَلُهُمْ[یونس:١١]. اسْتِعْجَالَ چاووگی فرمانی ڕابردووی شه‌ش پیتی(إستعجل)یه. ** جووڵه‌ی ده‌ستپێکردنی هه‌مزه وه‌سڵه‌کانیش له‌م دوو چاووگانه‌دا به ژێر(الکسرة) ده‌بێت.. ناوی بیستراوییش(السماعي) له(١٠) ناودا هه‌یه که(٧)یان له‌قورئاندا هاتوون، ئه‌وانیش ئه‌مانه‌ن: ١/ إبن: * وَنَادَى نُوحٌ رَّبَّهُ فَقَالَ رَبِّ إِنَّ ابُنِي مِنْ أَهْلِي[هود:٤٥]. * إِنَّ اللّهَ يُبَشِّرُكِ بِكَلِمَةٍ مِّنْهُ اسْمُهُ الْمَسِيحُ عِيسَى ابْنُ مَرْيَمَ[آل عمران:٤٥]. ٢/ إبنت: ئه‌گه‌ر به‌کارهاتبێت بۆ تاک یان بۆ دووان.. * وَمَرْيَمَ ابْنَتَ عِمْرَانَ الَّتِي أَحْصَنَتْ فَرْجَهَا[التحریم:١٢]. * قَالَ إِنِّي أُرِيدُ أَنْ أُنكِحَكَ إِحْدَى ابْنَتَيَّ هَاتَيْنِ[القصص:٢٧]. ٣/ إمرؤ: * إِنِ امْرُؤٌ هَلَكَ لَيْسَ لَهُ وَلَدٌ وَلَهُ أُخْتٌ[النسآء:١٧٦]. * يَا أُخْتَ هَارُونَ مَا كَانَ أَبُوكِ امْرَأَ سَوْءٍ وَمَا كَانَتْ أُمُّكِ بَغِيّاً[مریم:٢٨]. * لِكُلِّ امْرِئٍ مِّنْهُمْ يَوْمَئِذٍ شَأْنٌ يُغْنِيهِ[عبس:٣٧]. ٤/ إثنین: ئه‌گه‌ر کۆتایی هاتبێت به(ئه‌لیف و نون) یان به(یاء و نون) یان خرابێته سه‌ر وشه‌ی(عشر). * إِذَا حَضَرَ أَحَدَكُمُ الْمَوْتُ حِينَ الْوَصِيَّةِ اثْنَانِ ذَوَا عَدْلٍ مِّنكُمْ[المائدة: ١٠٦]. * إِذْ أَخْرَجَهُ الَّذِينَ كَفَرُواْ ثَانِيَ اثْنَيْنِ[التوبة:٤٠]. * إِنَّ عِدَّةَ الشُّهُورِ عِندَ اللّهِ اثْنَا عَشَرَ شَهْراً فِي كِتَابِ اللّهِ[التوبة:٣٦]. * وَبَعَثْنَا مِنهُمُ اثْنَيْ عَشَرَ نَقِيباً[المائدة:١٢] ٥/ إمرأت: ئه‌گه‌ر کۆتاییه‌که‌ی به تێ(تاء)ی کراوه یان خڕ دوایی هاتبوو، یان وشه‌که بۆ تاک به‌کارهاتبێت یان بۆ کۆ هیج جیاوازییه‌کی نییه. * ضَرَبَ اللَّهُ مَثَلاً لِّلَّذِينَ كَفَرُوا اِمْرَأَتَ نُوحٍ وَاِمْرَأَتَ لُوطٍ[التحریم:١٠]. * وَإِنِ امْرَأَةٌ خَافَتْ مِن بَعْلِهَا نُشُوزاً أَوْ إِعْرَاضاً[النسآء:١٢٨]. * وَوَجَدَ مِن دُونِهِمُ امْرَأتَيْنِ تَذُودَانِ[القصص:٢٣]. ٦/ إسم: * سَبِّحِ اسْمَ رَبِّكَ الْأَعْلَى[الأعلی:١]. * وَمُبَشِّراً بِرَسُولٍ يَأْتِي مِن بَعْدِي اسْمُهُ أَحْمَدُ[الصف:٦]. ٧/ إثنتین: * فَانفَجَرَتْ مِنْهُ اثْنَتَا عَشْرَةَ عَيْناً[البقرة:٦٠]. * وَقَطَّعْنَاهُمُ اثْنَتَيْ عَشْرَةَ أَسْبَاطاً أُمَماً[الأعراف:١٦٠]. * فَإِن كَانَتَا اثْنَتَيْنِ فَلَهُمَا الثُّلُثَانِ[النسآء:١٧٦]. هه‌رچی سێ ناوه بیستراوی(السماعي)یه‌که‌ی تره و له‌قورئاندا نه‌هاتوون، ئه‌مانه‌ن: ١/ است: به‌واتای پشت(الدبر) دێت. ٢/ إبنم: هه‌ر وشه‌ی(إبن)ه و میمێکی بۆ زیادکراوه. ٣/ أیم: جاری واش هه‌یه نونێکی بۆ زیاد ده‌کرێت(أیمن) و بۆ سوێند خواردن به‌کاردێت.. خیلافیش هه‌یه که ناو بێت یان(حرف) به‌ڵام ڕای ئه‌وه‌ی که ناوبێت به‌هێزتره. ** هه‌رچی ئه‌و ناوانه له‌کاتی ده‌ستپێکردن پێیان به‌خوێندنه‌وه جووڵه‌ی ژێر(الکسرة)یان ده‌درێتێ.. ته‌نها(أیمن) نه‌بێت که به‌جووڵه‌ی سه‌ره(الفتحة)یش هه‌یه‌تی و ئه‌وه‌ش ڕای په‌سه‌ندتره. [pagebreak] هه‌مزه‌ی وه‌سڵ له(حه‌رفه‌کان) و چۆنییه‌تی جووڵه‌یان له‌کاتی ده‌ستپێکردن پێیان. ته‌نها له‌دوو(حه‌رف) هه‌یه، ئه‌ویش: ١/ ال: واته(ال)ی شوناس(ناساندن: التعریف)، وه‌کالرَّحْمَنُ* عَلَّمَ الْقُرْآنَ * خَلَقَ الْإِنسَانَ* عَلَّمَهُ الْبَيَانَ* الشَّمْسُ وَالْقَمَرُ بِحُسْبَانٍ[الرحمن:١-٥]. هه‌مزه‌که‌ش له‌مانه‌دا پێوانه‌ییه و وه‌ک باسیشمان کرد که له‌حاڵه‌تی ده‌ستپێکردن پییان جووڵه‌ی سه‌ره(الفتحة)یان ده‌درێتێ. ٢/ أیمن: ئه‌گه‌ر له‌سه‌ر ئه‌و ڕایه‌ی که ده‌ڵێن(حه‌رفه) نه‌وه‌ک ناو(الإسم). هه‌مزه‌ی وه‌سڵ تێیدا بیستراوییه(السماعي)، شایه‌نی باسه ئه‌م حه‌رفه له قورئان نه‌هاتووه.. ده‌ستپێکردنیش له(ال) به جووڵه‌ی سه‌ره(الفتحة) ده‌بێت و هه‌روه‌ها(أیم یان أیمن)یش له‌سه‌ر ڕای به‌هێزتر. [pagebreak] هه‌مزه‌ی قه‌تع(همزة القطع) هه‌رچی هه‌مزه‌ی قه‌تعه ئه‌و هه‌مزه‌یه ده‌گرێته‌وه که له‌کاتی به‌رده‌وامی و ده‌ستپێکردنیش لێوه‌ی هه‌ر ده‌خوێنرێته‌وه. بۆچی ناوی قه‌تعه؟ له‌به‌رئه‌وه‌ی به‌هۆیه‌وه پێتی پێش خۆی و پیتی دوای خۆی لێک ده‌پچڕێنێت، به‌پێچه‌وانه‌ی هه‌مزه‌ی وه‌سڵه‌وه که پێش و دوای خۆی ده‌گه‌یاند به‌یه‌ک له‌کاتی به‌رده‌وامیدا له‌خوێندنه‌وه.. نمونه/ * وَأَصْلِحْ لِي فِي ذُرِّيَّتِي[الأحقاف:15]. * وَبِالْوَالِدَيْنِ إِحْسَاناً[النسآء:36]. * إِنِّي أشْهِدُ اللّهِ وَاشْهَدُواْأَنِّي بَرِيءٌ مِّمَّا تُشْرِكُونَ* مِن دُونِهِ[هود:54-55]. هه‌مزه‌ی قه‌تعیش به‌ده‌ر له‌هه‌موو ئه‌و حاڵه‌تانه‌ی که‌تێیدا هه‌مزه‌ی وه‌سڵ بوون له‌قورئاندا هاتووه، وه‌ک: 1/ فرمانی سیانی(الأفعال الثلاثیة) ، وه‌ک: فِي بُيُوتٍ أَذِنَ اللَّهُ أَن تُرْفَعَ وَيُذْكَرَ فِيهَا اسْمُهُ[النور:36]. 2/ فرمانی ڕابردووی چواری(الفعل الماضي الرباعي) ، وه‌ک: وَأَوْحَى رَبُّكَ إِلَى النَّحْلِ[النحل:68]. 3/ فرمانی ڕانه‌بردوو(الفعل المضارع) ، وه‌ک: وَأَنْ أَعْمَلَ صَالِحاً[الأحقاف:15]. 4/ فرمانی داخوازی چواری(الفعل الأمر الرباعي) ، وه‌ک: قَالَ رَبِّ أَوْزِعْنِي أَنْ أَشْكُرَ نِعْمَتَكَ الَّتِي أَنْعَمْتَ عَلَيَّ وَعَلَى وَالِدَيَّ[الأحقاف:15]. 5/ چاووگی فرمانی ڕابردووی سیانی(مصدر الفعل الماضي الثلاثي) ، وه‌ک: وَتَأْكُلُونَ التُّرَاثَ أَكْلاً لَّمّاً[الفجر:19]. 6/ چاووگی فرمانی ڕابردووی چواری(مصدر الفعل الماضي الرباعي) ، وه‌ک: فَكَفَّارَتُهُ إِطْعَامُ عَشَرَةِ مَسَاكِينَ[المائدة:89]. 7/ له(حرف)دا ، وه‌ک: ِإنَّ اللَّه عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ[البقرة:20]. یاخود كَأَن لَّمْ يَغْنَوْاْ فِيهَا[الأعراف:92]. تێبێنی/ * هه‌مزه‌ی قه‌تع هه‌موو جووڵه‌کان(حرکات) وه‌رده‌گرێت(سه‌ر و بۆر و ژێر و زه‌ننه) و مه‌رجیش نییه هه‌ر له‌سه‌ره‌تای وشه‌وه بێت به‌ڵكو له‌ناوه‌ڕاست و کۆتای وشه‌شدا دێت، نمونه: وَبِئْرٍ مُّعَطَّلَةٍ وَقَصْرٍ مَّشِيدٍ[الحج:45] ، وَهَيِّئْ لَنَا مِنْ أَمْرِنَا رَشَداً[الکهف:10] ، أَمْ تُرِيدُونَ أَن تَسْأَلُواْ رَسُولَكُمْ كَمَا سُئِلَ مُوسَى مِن قَبْلُ[البقرة:108] ، وَبَدَأَ خَلْقَ الْإِنسَانِ مِن طِينٍ[السجدة:7]. [pagebreak] [Sur]کۆبوونه‌وه‌ی دوو هه‌مزه‌ی وه‌سڵ و هه‌مزه‌ی قه‌تع له‌سه‌ره‌تای یه‌ک وشه‌دا. دوو حاڵه‌تی هه‌یه: یه‌که‌م/ هه‌مزه وه‌سڵه‌که پێش هه‌مزه قه‌تعه‌که هاتبێت. ئه‌ویش ته‌نها له‌م وشانه‌دا هاتووه که‌فرمانن: اؤتمن ، ائذن ، ائتوا ، ائتنا ، ائتوني له‌ئایه‌ته‌کانی فَلْيُؤَدِّ الَّذِي اؤْتُمِنَ أَمَانَتَهُ وَلْيَتَّقِ اللّهَ رَبَّهُ[البقرة:283] ، وَمِنْهُم مَّن يَقُولُ ائْذَن لِّي وَلاَ تَفْتِنِّي[التوبة:49] ، فأَجْمِعُوا كَيْدَكُمْ ثُمَّ ائْتُوا صَفّاً [طه:64] ، وَقَالُواْ يَا صَالِحُ ائْتِنَا بِمَا تَعِدُنَا إِن كُنتَ مِنَ الْمُرْسَلِينَ[الاعراف:77] ، أَمْ لَهُمْ شِرْكٌ فِي السَّمَاوَاتِ اِئْتُونِي بِكِتَابٍ مِّن قَبْلِ هَذَا [الاحقاف:4]. به دوو شێوه ده‌خوێنرێته‌وه: 1/ گرێدانی ئه‌م وشانه له‌گه‌ڵ پێش خۆیان، ئه‌ویش له‌کاتی ڕؤیشتندا، به‌م شێوه‌یه هه‌مزه وه‌سڵه‌که ده‌که‌وێت و ناخوێنرێته‌وه و ته‌نها هه‌مزه قه‌تعه‌که ده‌نگی دێت ئه‌ویش به‌زه‌ننه‌یی.. 2/ به ده‌ستپێکردن به‌و وشانه، ئه‌ویش به‌م جۆره ده‌بێت: هه‌مزه وه‌سڵه‌که پێویسته جووڵه‌یه‌کی بۆ بهێنین(حرکة)، ئه‌ویش وه‌ک پێشتر باسمان کرد جۆری جووڵه‌که به‌پێی جووڵه‌ی پیتی سێیه‌می وشه‌که ده‌بێت، ئه‌گه‌ر جووڵه‌ی پیتی سێیه‌م بۆرێکی ئه‌سڵی بوو ئه‌وا هه‌مزه وه‌سڵه‌که‌ش بۆری ده‌ده‌ینێ، وه‌کو له‌ئایه‌تیفَلْيُؤَدِّ الَّذِي اؤْتُمِنَ أَمَانَتَهُ وَلْيَتَّقِ اللّهَ رَبَّهُ[البقرة:283] به‌دی ده‌کرێت، وه ئه‌گه‌ر سه‌ر(الفتحة) یان ژێرێکی ئه‌سڵی بوو یاخود بۆرێکی تووشهاتوو(عارض) ئه‌وا هه‌مزه وه‌سڵه‌که‌ش ژێری بۆ داده‌نێین، هه‌روه‌کو له‌هه‌موو ئایه‌ته‌کانی تردا ده‌بینرێت.. پاش ئه‌وه‌ی جووڵه‌ی هه‌مزه وه‌سڵه‌که‌مان زانی ئه‌وجا هه‌مزه قه‌تعه‌که ده‌گۆڕینه سه‌ر پیتێکی له پیته‌کانی مه‌دد(ا ، و، ي) که له‌ڕه‌گه‌زی جووڵه‌ی هه‌مزو وه‌سڵه‌که بێت، واته ئه‌گه‌ر بۆر بوو ئه‌وا پیتی(و) ده‌بێت، وه ئه‌گه‌ر ژێر بوو ئه‌وا پیتی(ي) ده‌بێت. [pagebreak] دووه‌م/ هه‌مزه قه‌تعه‌که(که هه‌مزه‌ی پرسیارییه) پێش هه‌مزه وه‌سڵه‌که که‌وتبێت. ئه‌م شێوه‌یه‌یان له فرمان و ناویشدا هه‌یه.. دوو حاڵه‌تی هه‌یه.. 1/ لابردنی(حذف) هه‌مزه وه‌سڵه‌که و مانه‌وه‌ی هه‌مزه قه‌تعه‌که(هه‌مزه‌ی پرسیارییه) به سه‌رداری(مفتوح)، ئه‌وه ته‌نها له‌فرمان هه‌یه. له‌و وشانه‌دایه که ئه‌گه‌ر به‌هه‌مزه‌ی وه‌سڵکه‌ی ده‌ستپێبکه‌ین و قه‌تعه‌که لابه‌رین ئه‌وا ژێری ده‌بێت(مکسور)، لابردنی ئه‌و هه‌مزه وه‌سڵه‌ش له‌به‌رئه‌وه‌یه که به‌هۆی ئه‌وه‌ی هه‌مزه قه‌تعه‌که بۆ پرسیاره و سه‌ری(الفتحة)یشی له‌سه‌ره ئه‌وا هیج پێویست ناکات هه‌مزه وه‌سڵه‌که بمێنیت چونکه به نه‌مانی ڕسته‌که هه‌ر وه‌ک ڕسته‌یه‌کی پرسیاری ده‌مێنێته‌وه. له حه‌وت وشه‌دا هاتووه، پێنجیان یه‌کده‌نگی له‌سه‌ره و دووانه‌که‌ی تریش خیلافی خوێنه‌رانی له‌سه‌ره. - قُلْ أَتَّخَذْتُمْ عِندَ اللّهِ عَهْداً[البقرة:80]. - َأطَّلَعَ الْغَيْبَ أَمِ اتَّخَذَ عِندَ الرَّحْمَنِ عَهْداً[مريم:78]. - أَفْتَرَى عَلَى اللَّهِ كَذِباً أَم بِهِ جِنَّةٌ[سبأ:8]. - أَسْتَكْبَرْتَ أَمْ كُنتَ مِنَ الْعَالِينَ[ص:75]. - أَسْتَغْفَرْتَ لَهُمْ أَمْ لَمْ تَسْتَغْفِرْ لَهُمْ[المنافقون:6]. خیلافه‌که‌ش که له دوو وشه‌دایه، ئه‌مانه‌ن: - أَصْطَفَى الْبَنَاتِ عَلَى الْبَنِينَ[الصآفات:153]. - أَتَّخَذنَاهُمْ سِخْرِيّاً أَمْ زَاغَتْ عَنْهُمُ الْأَبْصَارُ. هه‌ندێکیان وه‌ک هه‌مزه‌ی وه‌سڵ ته‌نها خوێندویانه‌ته‌وه و له‌سه‌ر شێوه‌ی هه‌واڵ(باسه‌که وه‌ک هه‌واڵێک نیشان ده‌دات)، ئه‌وانتریش به هه‌مزه‌ی قه‌تع و پرسیاریی که باسه‌که وه‌ک پرسیارێک نیشان ده‌دات، خوێندنه‌وه‌ی حه‌فسیش به‌هه‌مزه‌ی قه‌تع و پرسیاری ده‌یخوێنێته‌وه. که‌واته به‌لای ئه‌مه‌وه هه‌ر حه‌وت وشه‌که هه‌مزه‌ی قه‌تعن و هه‌مزه‌ی وه‌سڵیشیان لابراوه.. تێبینی/ وشه‌کان له بنچینه‌دا به‌م جۆره بوون(أَإتَّخَذْتُمْ ، أإطَّلَعَ ، أإَفْتَرَى ، أَإسْتَكْبَرْتَ ، أَإسْتَغْفَرْتَ ، أَإصْطَفَى ، أَإتَّخَذناهم) ، هه‌ر وه‌ک وتمان که هه‌مزه‌ی دووه‌میان له‌به‌ر ئه‌وه‌ی له‌ڕۆیشن ناخوێنرێته‌وه و پاشان پێویست ناکات به‌بوونی بۆیه لابراوه، به‌ڵام هه‌ر بۆ زانین ئه‌گه‌ر لێیانه‌وه ده‌ستپێبکه‌ین ئه‌وا هه‌موویان ژێریان ده‌درێتێ(دووه‌م هه‌مزه‌که). 2/ مانه‌وه‌ی هه‌ردوو هه‌مزه‌که پێکه‌وه له وشه‌یه‌کدا. به‌مه‌رجێک ده‌بێت ئه‌گه‌ر هه‌مزه وه‌سڵه‌که(که دووه‌م هه‌مزه‌یه) له‌کاتی ده‌ستپێکردن سه‌ره(الفتحة)ی بدرێتێ و له‌پێش ناوێک بێت که وه‌ک(ال)ی شوناس(التعریف) هاتبێت. له‌م حاڵه‌ته‌دا ناگونجێت سڕینه‌وه‌ی به‌کۆ(إجماع)ی هه‌موو خوێنه‌ره‌کان، چونکه ئه‌و کاته ماناکه‌ی تێک ده‌چێت، له‌پرسیارکردنه‌وه ده‌گۆڕێت بۆ هه‌واڵی. بۆ خوێندنه‌وه‌ی ئه‌م حاڵه‌ته‌ش دوو ڕووی هه‌یه: 1- گوڕینی هه‌مزه وه‌سڵه‌که بۆ پیتی مه‌ددی(ئه‌لیف؛ ا) له‌به‌ر ئه‌وه‌ی له‌دوایه‌وه ده‌گات به پیتێکی زه‌ننه‌دا، به‌درێژی شه‌ش(یه‌که؛ حرکة) ده‌خوێنرێته‌وه چونکه مه‌ددی جیاکه‌ره‌وه‌ی پێ ده‌ڵێن(المد الفرق). 2- خوێندنه‌وه‌ی هه‌مزه وه‌سڵه‌که وه‌ک ئه‌لیفێکی ئاسنکراو(الهمزة المسهلة) که پێی ده‌وترێت(نێوان نێوان؛ بین بین) ئه‌مه‌س هیج درێژکردنه‌وه‌یه‌کی تێدا نییه. ئه‌و وشانه‌ی ئه‌م دوو حاڵه‌ته وه‌رده‌گرن، سێ وشه‌ن هه‌ر یه‌که‌یان دوو جار دووباره‌بۆته‌وه: * آلذَّكَرَيْنِ :قُلْ آلذَّكَرَيْنِ حَرَّمَ أَمِ الأُنثَيَيْنِ[الأنعام[143 و144]. * آلآنَ: آلآنَ وَقَدْ كُنتُم بِهِ تَسْتَعْجِلُونَ ، آلآنَ وَقَدْ عَصَيْتَ قَبْلُ وَكُنتَ مِنَ الْمُفْسِدِينَ[یونس:51 و91). * آللّهُقُلْ آللّهُ أَذِنَ لَكُمْ أَمْ عَلَى اللّهِ تَفْتَرُونَ[یونس:59] ، آللَّهُ خَيْرٌ أَمَّا يُشْرِكُونَ[النمل:59]. ** ئه‌م شه‌ش جێگه‌یه له‌قورئاندا هه‌موو خوێنه‌ره‌کان یه‌کده‌نگییان هه‌یه له‌سه‌ری، ته‌نها وشه‌یه‌ک ده‌مێنێته‌وه که له‌هه‌ردوو خوێنده‌نه‌وه‌ی(أبو عمرو البصري ، أبو جعفر المدني) وه‌ک ئه‌م وشانه به درێژکردنه‌وه‌ی هه‌مزه‌ی وه‌سڵه‌که وه‌ک ئه‌لیفێکی شه‌ش یه‌که‌یی و یان هه‌مزه‌ی ئاسانکراو ده‌یخوێننه‌وه ئه‌ویش وشه‌یَالسِّحْرُ له‌ئایه‌تیفلَمَّا أَلْقَواْ قَالَ مُوسَى مَا جِئْتُم بِهِ السِّحْرُ إِنَّ اللّهَ سَيُبْطِلُهُ[یونس:81] دایه. سه‌رنجێک/ وشه‌یالاِسْمُ له‌ئایه‌تیبِئْسَ الاِسْمُ الْفُسُوقُ بَعْدَ الْإِيمَانِ[الحجرات:11]دا هاتووه، دوو ڕوی خوێندنه‌وه‌ی هه‌یه: یه‌که‌م: ده‌ستپێکردنی به هه‌مزه‌ی وه‌سڵ، ئه‌و کاته سه‌ره‌ی بۆ داده‌نێین و لامه‌که‌شی ژێری هه‌یه نه‌وه‌ک زه‌ننه! دووه‌م: ده‌ستپێکردن به‌لامه ژێرداره‌که به‌بێ خوێندنه‌وه‌ی هه‌مزه وه‌سڵه‌که. ئه‌وه له‌کاتی ده‌ست پێکردن، به‌ڵام له‌کاتی ڕۆیشتن هه‌ڵبه‌ت هه‌مزه وه‌سڵه‌که ناخوێنرێته‌وه و لامه ژێرداره‌که گرێ ده‌ده‌ین به[Quran]بِئْسَه‌ی پێش خۆی و وه‌ک یه‌ک وشه ده‌رده‌بڕین.