ئه‌لیفی مه‌ددی و حاڵه‌ته‌کانی له خوێندنه‌وه‌و نه‌خوێنده‌وه‌ی کوڕی خاك بۆ ئه‌لیفی مه‌ددی که پیتێکه له‌پیته بزوێنه‌کان(علة) چوار حاڵه‌ت هه‌یه: یه‌که‌م/ خوێندنه‌وه‌ی له هه‌ردوو حاڵه‌تی وه‌ستان و ڕۆیشتندا. له‌کاتێکدا ده‌بێت که ئه‌لیفه‌که کێشرابێت له‌په‌ڕاوی قورئانداو به‌مه‌رجی ئه‌وه‌ش له‌دوایه‌وه ۆیتێکی زه‌ننه‌دار(ساکن) نه‌هاتبێت.. گرنگیش نیه ئه‌و ئه‌لیفه بۆ تاک(مفرد) بێت یاخود بۆ دووان(مثنی) یان ئه‌لیفی سه‌ر (ی) بێت واته ئه‌لیفی مه‌قصور. وه‌ک: * وشه‌کانیتَخَافَا مَعَكُمَا وَأَرَى لهقَالَ لَا تَخَافَا إِنَّنِي مَعَكُمَا أَسْمَعُ وَأَرَى[طه:46]. *وشه‌یسَنَا له يَكَادُ سَنَا بَرْقِهِ يَذْهَبُ بِالْأَبْصَارِ[النور:43]. * وشه‌ینَجَا له‌وَقَالَ الَّذِي نَجَا مِنْهُمَا وَادَّكَرَ[يوسف:45]. "خوێندنه‌وه‌ی ئه‌لیف له ڕۆیشتن و وه‌ستاندا له‌م حاڵه‌تانه‌دا له‌لای هه‌موو خوێنه‌ره‌کان یه‌کده‌نگیی له‌سه‌ره." دووه‌م/ نه‌خوێندنه‌وه‌ی له‌هه‌ردوو حاڵه‌تی وه‌ستان و ڕؤیشتندا. مه‌رجه‌که‌شی ئه‌وه‌یه که نه‌کێشراوه له قورئاندا به‌هۆی ئامرازه‌کانی(جزم ، بناء ، ..هتد).. * نمونه‌ی نه‌خوێندنه‌وه‌ی ئه‌لیف به‌هۆی هاتنی ئامرازێکی جه‌زم له‌پێشییه‌وه، وه‌ک له وشه‌کانی تَرَ ، يُؤْتَ ، يَخْشَ ، يَأْبَ له‌ئایه‌ته‌کانی أَلَمْ تَرَإِلَى الَّذِينَ خَرَجُواْ مِن دِيَارِهِمْ[البقرة:243] ، وَلَمْ يُؤْتَ سَعَةً مِّنَ الْمَالِ[البقرة:247] ، وَلَمْ يَخْشَ إِلاَّ اللّهَ [التوبة:18] ، وَلاَيَأْب كَاتِبٌ أَنْ يَكْتُبَ[البقرة:282]. * نمونه‌ی نه‌خوێندنه‌وه‌ی ئه‌لیف(حذف) به‌هۆی(بناء)ه‌وه، بریتییه له فرمانی داخوازی ئه‌گه‌ر کۆتایی به پیتی بزوێن بێت ئه‌وا لاده‌برێت(فعل أمر مبني علی حذف حرف علة؛ لێره‌ش ئه‌لیفه‌که‌یه)، وه‌ک له وشه‌کانی وَانْهَ ، فَتَوَلَّ له ئایه‌ته‌کانیوَانْهَ عَنِ الْمُنكَرِ[لقمان:17] ، فَتَوَلَّ عَنْهُمْ يَوْمَ يَدْعُ الدَّاعِ إِلَى شَيْءٍ نُّكُرٍ[القمر:6]. ** له‌سه‌ر ئه‌م نمونانه‌ی سه‌ره‌وه به‌یه‌کده‌نگی هه‌موو خوێنه‌ره‌کان به‌زه‌ننه‌یی ده‌وه‌ستین له‌سه‌ر هه‌موو دواپیتی ئه‌و وشانه تَرَ ، يُؤْتَ ، يَخْشَ ، يَأْبَ ، وَانْهَ ، فَتَوَلَّ. به‌ده‌ر له جه‌زم و بیناء، هۆکاری تریش هه‌ن که ئه‌لیفه‌که‌ی تێدا لابراوه‌و ناخوێنرێته‌وه له هه‌ردوو حاڵه‌تی وه‌ستان و ڕۆیشتن، وه‌ک (ما)ی پرسیاری که گرێدراوه به (حرف جر)ه‌وه، ئه‌ویش له پێنج جێگه له‌قورئاندا: 1/ وشه‌ی فيم که له بنچینه‌دا(في ما)بووه، له‌ئایه‌تی فِيمَ أَنتَ مِن ذِكْرَاهَا[النازعات:43]. 2/ وشه‌ی بم که له‌بنچینه‌دا(بـ ما)بووه، له‌ئایه‌تی وَإِنِّي مُرْسِلَةٌ إِلَيْهِم بِهَدِيَّةٍ فَنَاظِرَةٌ بِمَ يَرْجِعُ الْمُرْسَلُونَ[النمل:35]. 3/ وشه‌ی لم که‌له بنچینه‌دا(لـ ما)بووه، له‌ئایه‌تیوَقَالُوا لِجُلُودِهِمْ لِمَ شَهِدتُّمْ عَلَيْنَا[فصلت:21]. 4/ وشه‌ی عم که له‌بنچینه‌دا(عن ما)بووه، له‌ئایه‌تی عَمَّ يَتَسَاءلُونَ[النبأ:1]. 5/ وشه‌ی مم که له‌بنچینه‌دا(من ما)بووه، له‌ئایه‌تی‌فَلْيَنظُرِ الْإِنسَانُ مِمَّ خُلِقَ[الطارق:5]. ** له‌م وشانه‌دا خوێنه‌ران یه‌کده‌نگ نین له وه‌ستان له‌سه‌ریان، هه‌ندێکیان وه‌ک (به‌ززی له ئیبن که‌ثیری مه‌ککی)یه‌وه هه‌روه‌ها(یه‌عقوبی به‌صری) هایه‌کی سه‌کتی پێوه ده‌لکێنن له‌یه‌کێک له‌ڕووه‌کانی خوێندنه‌وه‌یان، به‌ڵام هه‌موو خوێنه‌ره‌کانی تر(حه‌فصیش له عاصیمه‌وه له‌گه‌ڵیان) به‌زه‌ننه‌ی دوا پیت که میمه له‌سه‌ری ڕاده‌وه‌ستن، له‌گه‌ڵ سه‌رنجی ئه‌وه‌ی که(عم و مم) شه‌دده‌یان له‌سه‌ره و ئه‌وانی تریش میمێکی سووکن. هه‌روه‌ها دوو وشه‌شه‌مان هه‌یه له‌قورئاندا ده‌که‌ونه ژێر ئه‌م حاڵه‌ته‌وه، واته له کاتی وه‌ستان و ڕۆیشتندا لاده‌برێت و ناخوێنرێته‌وه، وشه‌ی (ثمودا) ، ئه‌ویش له چوار جێگه‌دا هه‌یه له قورئان: 1/ له‌ئایه‌تیَأَن لَّمْ يَغْنَوْاْ فِيهَا أَلاَ إِنَّ ثَمُودَا كَفرُواْ رَبَّهُمْ أَلاَ بُعْداً لِّثَمُودَ[هود:68]. 2/ له‌ئایه‌تیوَعَاداً وَثَمُوداَ وَأَصْحَابَ الرَّسِّ وَقُرُوناً بَيْنَ ذَلِكَ كَثِيراً[الفرقان:38]. 3/ له‌ئایه‌تیوَعَاداً وَثَمُودَا وَقَد تَّبَيَّنَ لَكُم مِّن مَّسَاكِنِهِمْ[العنکبوت:38]. 4/ له‌ئایه‌تی وَثَمُودَا فَمَا أَبْقَى[النجم:51]. ** له‌م وشه‌یه‌دا له‌کاتی وه‌ستان له‌سه‌ری، ئه‌لیفه‌که لاده‌به‌ین و پیتی(د)ه‌که‌ش زه‌ننه‌دار ده‌که‌ین، ئه‌وه‌ش به‌ده‌ر له‌و خوێندنه‌وانه‌ی که ته‌نوینی دوو سه‌ره‌یان هه‌یه له‌سه‌ر وشه‌که، له‌لای ئه‌وان وه‌ک مه‌ددی له‌جیاتی(مد العوض) حوکمی ده‌بێت. هه‌روه‌ها وشه‌یقَوَارِيرَا له‌ئایه‌تیقَوَارِيرَا مِن فِضَّةٍ قَدَّرُوهَا تَقْدِيراً[الإنسان:16]. [pagebreak] سێیه‌م/ خوێندنه‌وه‌ی له‌کاتی وه‌ستان و لابردنی له‌ڕۆیشتندا. ئه‌وه‌ش له سێ شێوه‌دا ده‌بێت: 1/ ئه‌گه‌ر له‌دوایه‌وه پیتێکی زه‌ننه‌دار هاتبێت، ئه‌و کاته له‌به‌ر ڕزگاربوون له‌به‌یه‌کگه‌یشتنی دوو زه‌ننه‌دار یه‌که‌میان لاده‌برێت(حذف) که بریتییه له ئه‌لیفه‌که. به‌ڵام له ڕاوه‌ستان له‌سه‌ری ده‌خوێنرێته‌وه له‌به‌رئه‌وه‌ی کێشراوه له قورئاندا، گرنگیش نیه ئه‌گه‌ر ئه‌لیفه‌که ئه‌سڵیی بێت یاخود ئه‌لیفی سه‌ر (ی) بێت یان ئه‌لیفی دوان(مثنی)بێت.. وه‌ک: * وشه‌ی قُلْنَا له ئایه‌تی قُلْنَا احْمِلْ فِيهَا مِن كُلٍّ زَوْجَيْنِ اثْنَيْنِ[هود:40]. * وشه‌یالْقَتْلَى له‌ئایه‌تی کُتِبَ عَلَيْكُمُ الْقِصَاصُ فِي الْقَتْلَى الْحُرُّ بِالْحُرِّ[القرة:178]. * دوو وشه‌ی ذَاقَا، تِلْكُمَا له‌ئایه‌تیفَدَلاَّهُمَا بِغُرُورٍ فَلَمَّا ذَاقَا الشَّجَرَةَ بَدَتْ لَهُمَا سَوْءَاتُهُمَا وَطَفِقَا يَخْصِفَانِ عَلَيْهِمَا مِن وَرَقِ الْجَنَّةِ وَنَادَاهُمَا رَبُّهُمَا أَلَمْ أَنْهَكُمَا عَن تِلْكُمَا الشَّجَرَةِ وَأَقُل لَّكُمَا إِنَّ الشَّيْطَآنَ لَكُمَا عَدُوٌّ مُّبِينٌ[الأعراف:22]. * وشه‌ی يَاأَيُّهَا له ئایه‌تی يَاأَيُّهَا النَّاسُ اتَّقُوا رَبَّكُمْ إِنَّ زَلْزَلَةَ السَّاعَةِ شَيْءٌ عَظِيمٌ، ئه‌مه له‌لای هه‌موو خوێنه‌ره‌کان وایه، ته‌نها له سێ جێگه‌دا نه‌بێت که ئه‌و وشه‌یه نه (ه) کۆتایی پێهاتووه که له‌سه‌ریان جیاوازی هه‌یه له خوێندنه‌وه‌یان، هه‌ندێکیان هه‌ر به‌هێنانه‌وه‌ی ئه‌لیفه‌که وه‌ستاوه له‌سه‌ری، هه‌ندێکی تریان هه‌روه‌ک چۆن کێشراوه به‌وجۆره ڕاوه‌ستاون له‌سه‌ری که پیتی(ه) ده‌کات به‌زه‌ننه‌یی(حه‌فصیش له‌سه‌ر ئه‌وه‌یه). ئایه‌ته‌کان: وَتُوبُوا إِلَى اللَّهِ جَمِيعاً أَيُّهَ الْمُؤْمِنُونَ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ[النور:31]، هه‌روه‌ها وَقَالُوا ياأَيُّه السَّاحِرُ ادْعُ لَنَا رَبَّكَ بِمَا عَهِدَ عِندَكَ إِنَّنَا لَمُهْتَدُونَ[الزخرف:49]، هه‌روه‌ها سَنَفْرُغُ لَكُمْ أَيُّهَ الثَّقَلَانِ[الرحمن:31]. 2/ چه‌ند وشه‌یه‌کی تایبه‌تین، که‌بریتین له‌الظُّنُونَا، الرَّسُولَا، السَّبِيلَا له‌ئایه‌ته‌کانی وَتَظُنُّونَ بِاللَّهِ الظُّنُونَا و يَقُولُونَ يَا لَيْتَنَا أَطَعْنَا اللَّهَ وَأَطَعْنَا الرَّسُولَا و هه‌روه‌ها فَأَضَلُّونَا السَّبِيلَا[الأحزاب:10-66-67]. هه‌روه‌ها وشه‌یقَوَارِيرَا له ئایه‌تیوَيُطَافُ عَلَيْهِم بِآنِيَةٍ مِّن فِضَّةٍ وَأَكْوَابٍ كَانَتْ قَوَارِيرَا[الإنسان:15]، به‌ڵام ئه‌وه‌ی که له ئایه‌تی(16) هاتووه حاڵه‌تێکی تری هه‌یه و باسی دێت.. هه‌روه‌ها وشه‌ی لَّكِنَّا له ئایه‌تیلَّكِنَّا هُوَ اللَّهُ رَبِّي وَلَا أُشْرِكُ بِرَبِّي أَحَداً[الکهف:38]. هه‌روه‌ها وشه‌ی(أنا) له قورئاندا هه‌ر ئه‌م حاڵه‌ته‌ی هه‌یه، هه‌رچه‌نده به‌لای هه‌ندێ له خوێنه‌ره‌کان ئه‌گر هه‌مزه‌ی له‌دواوه هاتبوو ئه‌وا لانابرێت له‌کاتی ڕؤیشتندا، به‌ڵام به‌لای حه‌فصه‌وه هیچ جیاوازی نیه له‌وه‌ی هه‌مزه هاتبێت له‌دواویه‌وه یان هه‌رپیتێکی تر. هه‌موو خوێنه‌ره‌کانیش یه‌کده‌نگن له ده‌ربڕێنی ئه‌لیفی(أنا)یه‌که له‌کاتی وه‌ستاندا. نمونه وه‌ک: إِنَّنِي أَنَا اللَّهُ لَا إِلَهَ إِلَّا أَنَا فَاعْبُدْنِي وَأَقِمِ الصَّلَاةَ لِذِكْرِي[طه:14] ، وَقَالَ الَّذِي نَجَا مِنْهُمَا وَادَّكَرَ بَعْدَ أُمَّةٍ أَنَاْ أُنَبِّئُكُم بِتَأْوِيلِهِ فَأَرْسِلُونِ[یوسف:45] ، لاَ شَرِيكَ لَهُ وَبِذَلِكَ أُمِرْتُ وَأَنَاْ أَوَّلُ الْمُسْلِمِينَ[الأنعام:163]. 3/ ئه‌لیفی له‌باتی ته‌نوین، گرنگیش نیه ئه‌گه‌ر له‌سه‌ر ئه‌لیفی مه‌قصور بێت(ئه‌لیف له‌سه‌ر"ی") یاخود له‌سه‌ر ئه‌لیفیێکی ئاسایی بێت، وه‌ک: * لَا يُقَاتِلُونَكُمْ جَمِيعاً إِلَّا فِي قُرًى مُّحَصَّنَةٍ[الحشر:14] ، وَهُوَ عَلَيْهِمْ عَمًى أُوْلَئِكَ يُنَادَوْنَ مِن مَّكَانٍ بَعِيدٍ[فصلت:44] ، قَالُوا سَمِعْنَا فَتًى يَذْكُرُهُمْ يُقَالُ لَهُ إِبْرَاهِيمُ[الأنبیاء:60]. * وَكَفَى بِاللّهِ حَسِيباً[النساء:6] ، وَقُولُواْ لَهُمْ قَوْلاً مَّعْرُوفاً[النساء:8] ، إِنَّ اللّهَ كَانَ عَلِيما حَكِيماً[النساء:11]. ** هه‌موو ئه‌مانه ڕاده‌وه‌ستین له‌سه‌ر به خوێندنه‌وه‌ی ئه‌لیفه‌که و سه‌رجه‌م خوێنه‌ران یه‌کده‌نگن له‌سه‌ری. [pagebreak] چواره‌م/ لابردن و نه‌خوێندنه‌وه‌ی ئه‌لیفه‌که له ڕۆیشتندا و له‌وه‌ستانیشدا هه‌ردوو ڕووه‌که(خوێندنه‌وه و نه‌خوێندنه‌وه‌ی). وه‌ک له وشه‌یسَلَاسِلَا له‌ئایه‌تیإِنَّا أَعْتَدْنَا لِلْكَافِرِينَ سَلَاسِلَا وَأَغْلَالاً وَسَعِيراً[الإنسان:4]. له‌کاتی وه‌ستان بۆمان ڕه‌وایه ئه‌لیفه‌که بخوێنینه‌وه یاخود نه‌یخوێنینه‌وه‌و به‌لامی زه‌ننه‌دار ڕاوه‌ستین.