ڕاوه‌ستان و ده‌ستپێکردن (الوقف والإبتداء) کوڕی خاك له‌ڕاستیدا ئه‌م باسه له گرنگترینی باسه‌کانی هونه‌ری ته‌جویده و ته‌نانه‌ت ده‌توانین بڵێین له‌گرنگیدا وه‌ک زانستێکی سه‌ربه‌خۆیه.. دکتۆر یه‌حیا ئه‌لغۆثانی ده‌فه‌رمووێت: زانستی ڕاوه‌ستان و ده‌ستپێکردن له گرنگترینی هونه‌ری خوێندنه‌وه‌ی قورئانه که پێویسته له‌سه‌ر خوێنه‌ر بایه‌خی ته‌واوی پێ بدات، له گه‌وره‌مان ئیمام عه‌لی پرسیار کرا له‌باره‌ی ئایه‌تی وَرَتِلِ الْقُرْءَانَ ترتيلاً ، فه‌رمووی: ئه‌وه مانای دروست خوێندنه‌وه‌ی پیته‌کانه له‌گه‌ڵ زانینی ڕاوه‌ستانه‌کان. ئیبن جه‌زه‌ری(ڕه‌حمه‌تی خوای لێبێت) له‌سه‌ر ئه‌و وته‌یه‌ی گه‌وره‌مان ئیمام عه‌لی ده‌فه‌رووێت: "قسه‌که‌ی ئیمام عه‌لی به‌ڵگه‌یه له‌سه‌ر به پێویستبوونی فێرکردنی ئه‌م زانسته و ههروهها فێربوونی. پێشینانی چاکیشمان ئه‌وه له قسه‌کانیاندا ڕوون بووه و زۆر ئه‌م ڕاستیه‌یان دووپات کردۆته‌وه، ههروهها زانایانی دوای ئه‌وانیش دیسان گرنگیان داوه به‌م زانسته، بۆ نمونه به مه‌رجیان گرتووه له‌سه‌ر ئه‌وانه‌ی که ڕوخسه‌تی خوێندنه‌وه‌یان وه‌رگرتووه نابێت ڕوخسه‌ت بده‌ن به که‌سێک مه‌گه‌ر له‌دوای ئه‌وه‌ی زانستی وه‌ستان و ده‌سپێکردن فێر ببێت. زانایانی پێشوو فێرخوازه‌کانی خۆیان له‌سه‌ر هه‌موو پیتێک ڕاده‌گرت و به‌په‌نجه‌کانیان ئیشاره‌تیان بۆ ده‌کرد، ئه‌وه سوننه‌تێک بوو له شێخه‌کانی خۆیان بۆیان به‌جێ مابوو....." پاشان ده‌ڵێت: "به‌داخه‌وه که ئێستا زۆر له خوێنه‌رانی ئه‌مڕۆ له‌جێگه‌یه‌ک ڕاده‌وه‌ستن که دروست نییه و له شوێنی وه‌هاش ده‌ستپێده‌که‌نه‌وه که ته‌واو مایه‌ی سه‌رسوڕمانه! هه‌روه‌کو لێیانه‌وه ده‌بیستین هه‌یانه له إَنَّمَا نَحْنُ مُسْتَهْزِءُونَ[البقرة:14] یان له مَا لَكَ مِنَ اللَّهِ مِن وَلِيٍّ وَلا نَصِيرٍ[البقرة:120] ده‌ستپێده‌که‌ن! ئه‌مه له‌کاتێکیشدا زانایان نیشانه‌یان داناوه بۆ هه‌موو ئه‌و جێگایانه و ڕاوه‌ستانی په‌سه‌ند و ناپه‌سه‌ندیان له‌یه‌ک جیاکردۆته‌وه". زانایان(خوای گهوره پله‌وپایه‌یان زیاتر بکات) گرنگییان داوه به بچوکترین یه‌که‌ی قورئان که‌بریتییه له پیته‌کان(الحروف)، پیته‌کان وشه پێک ده‌هێنن.. کاتێک چه‌ند وشه‌یه‌کیش ده‌که‌ونه پاڵ یه‌کتر، ڕسته‌یه‌ک دروست ده‌که‌ن.. ئه‌وجا ئه‌گه‌ر ڕسته‌کانیش زۆر له‌پاڵ یه‌کدا هاتن، ئه‌وکات گرنگی وه‌ستان و ده‌سپێکردنه‌وه دێته باس و له‌سه‌ر خوێنه‌ر پێویسته بزانێت له کوێ ده‌وه‌ستێت و له کوێش ده‌سپێده‌کاته‌وه.. خوێنه‌ر له‌هه‌ر جێگه‌یه‌ک وه‌ستا له قورئان دا ده‌بێت گونجاو بێت و پاشان گرنگیشه بزانێت له کوێوه ده‌ست پێ ده‌کاته‌وه.. ئه‌وه‌ش پێی ده‌وترێتزانستی ڕاوه‌ستان و ده‌سپێکردن. دوژمنانی ئیسلام هه‌وڵی زۆریان ئه‌دا هه‌تا بتوانن ده‌ستکاری پیته‌کانی قورئان بکه‌ن، یان ده‌ستکاری وشه‌کانی قورئان بکه‌ن به‌ڵام نه‌یانتوانی، بۆیه ئه‌وجا هه‌وڵیان دا له‌ده‌رگایه‌کی تره‌وه هه‌وڵی گۆڕانکاری له واتاکانی قورئان بده‌ن ئه‌ویش له ده‌رگای ئه‌م باسه‌وه بوو، به‌ڵام سوپاس بۆ خوا ، خوای گهوره به ڕه‌حمی خۆی پیاوانێکی بۆ ئه‌م بواره‌ش ڕه‌خساند هه‌تا بتوانن ڕێ له نیازپیسی دوژمنانی ئیسلام بگرن و به‌ڵێنی خوای گه‌وره‌ش بێته دی له‌پاراستنی قورئانه‌که‌ی، إِنَّا نَحْنُ نَزَّلْنَا الذِّكْرَ وَإِنَّا لَهُ لَحَافِظُونَ[الحجر: 9]. پێناسه‌ی ڕاوه‌ستان(الوقف): له‌زمانه‌وانیدا: وازهێنان و به‌ندبوون. له ته‌جویددا: پچڕاندنی ده‌نگه له‌سه‌ر پیتێکی قورئانیی، به‌نییه‌تی ده‌سپێکردنه‌وه‌ی خوێندنه‌وه جاركی تر به‌ماوه‌یه‌ک و هه‌ناسه‌ی تێدا ده‌درێت. * ده‌گونجێت وه‌ستان له کۆتایی ئایه‌ته‌کان و ههروهها له ناوه‌ڕاستی ئایه‌ته‌کانیش. جیاوازی نێوان ڕاوه‌ستان و پچڕاندن و وه‌سته(سکته). * ڕاوه‌ستان(الوقف): وه‌ستانه به ساتێک له‌سه‌ر کۆتایی وشه‌یه‌ک که تیایدا هه‌ناسه ده‌درێت به نییه‌تی به‌رده‌وام بوون، وه‌ستان نابێت له ناوه‌ڕاستی وشه ههروهها له ناوه‌ڕاستی دوو وشه‌یه‌ک که هه‌ر له نووسیندا لێکدرا بن. * پچڕاندن(القطع): ڕاوه‌ستان له خوێندنه‌وه‌یه به نییه‌تی وازهێنان لێی و چوون به‌ره‌و کارێکی تر وه‌ک سوژده بۆ نموونه. ههروهها مه‌رجیشه له‌سه‌ر کۆتایی ئایه‌ته‌کان بێت.. هه‌رچی وه‌سته(سکته)شه: پچڕاندنی ده‌نگه له‌سه‌ر پیتێک له پیته‌کانی قورئان به نییه‌تی ده‌ستپێکردنه‌وه‌ی خوێندنه‌وه(القراءة) جارێکی تر، به ما‌وه‌یه‌کی کورتر له (الوقف) و هه‌ناسه‌ش تێیدا نا‌د‌رێت.. وه‌سته(سکته)کانی ئیمام حه‌فص ڕه‌حمه‌تی خوای لێ بێت، دوو جۆرن: یه‌که‌م: وه‌سته(سکته)ی واجیب؛ ئه‌مانه‌ن/ 1/ له‌ئایه‌تی: ﴿کَلاَّ بَلْ س رَانَ عَلَى قُلُوبِهِم﴾ [المطففين 14]. 2/ له‌ئایه‌تی: ﴿وَقِيلَ مَنْ س رَاق﴾ [القيامة 27]. 3/ له‌ئایه‌تی: ﴿وَلَمْ يَجْعَل لَّهُو عِوَجاَ س قَيِّما﴾ [الكهف 2،1]. 4/ له‌ئایه‌تی: ﴿قَالُوا يَـوَيْلَنَا مَن بَعَثَنَا مِن مَّرْقَدِنَا س هَـذَا﴾ [يس 52]. دووه‌م: وه‌سته(سکته)ی جائیز؛ ئه‌مانیش دووانن/ 1/ له‌ئایه‌تی: ﴿مَآ أَغْنَى عَنِّي مَالِيَهْ س هَلَكَ﴾ [الحاقة 28]. خیلاف هه‌یه، هه‌ندێک ده‌فه‌رموون به سه‌کت، هه‌ندێکی تریش به به‌رده‌وام بوون. ئه‌وه‌ی که ڕای وایه به سه‌کت پێویسته له‌سه‌ری پیتی(ه)یه‌که‌ی ده‌ربخات به هه‌مس و تێکه‌ڵی نه‌کات له‌گه‌ڵ (ه)یه‌که‌ی هَلَكَ . ئه‌وه‌یش که ڕای له‌به‌رده‌وام بوونه(وصل) ئه‌وه هه‌ردوو هایه‌کان تێکهه‌ڵکێش ده‌کات. 2/ له نێوانی دوو سوڕه‌تی ئه‌نفال و ته‌وبه‌دا ده‌بێت. ئه‌میش سێ ڕووی هه‌یه: - به‌رده‌وام بوون، واته گرێدانی کۆتایی ئه‌نفال به سه‌ره‌تای ته‌وبه‌وه. إِنَّ اللّهَ بِكُلِّ شَيْءٍ عَلِيمٌ بَرَاءةٌ مِّنَ اللّهِ وَرَسُولِهِ إِلَى الَّذِينَ عَاهَدتُّم مِّنَ الْمُشْرِكِينَ - پچڕاندن، واته کۆتایی هێنان به ئه‌نفال پاشان وه‌رگرتنی هه‌ناسه‌یه‌ک، دواتر خوێندنی سه‌ره‌تای ته‌وبه. إِنَّ اللّهَ بِكُلِّ شَيْءٍ عَلِيمٌ وه‌ستانێک (هه‌ناسه‌یه‌ک) بَرَاءةٌ مِّنَ اللّهِ وَرَسُولِهِ إِلَى الَّذِينَ عَاهَدتُّم مِّنَ الْمُشْرِكِينَ - هه‌ر به‌رده‌وام بوون، به‌ڵام به‌شێوه‌ی سه‌کت. إِنَّ اللّهَ بِكُلِّ شَيْءٍ عَلِيمٌ وه‌سته(بێ هه‌ناسه‌دان) بَرَاءةٌ مِّنَ اللّهِ وَرَسُولِهِ إِلَى الَّذِينَ عَاهَدتُّم مِّنَ الْمُشْرِكِينَ تێبینی/ له حاڵه‌تی وه‌سته(سکته)دا، وه‌ک وتمان ده‌بێت هه‌ناسه بوه‌ستێنرێت، که‌واته ده‌بێت به هێچ جۆره هه‌ناسه نه‌درێت. [pagebreak] جۆره‌کانی وه‌ستان: 1/ وه‌ستانی ناچاری(الإضطراری): ئه‌وه‌یه که له‌به‌ر پێویستییه‌ک ڕاده‌وه‌ستی، وه‌ک هه‌ناسه لێبڕان، له‌بیرکردن ههروهها پژمین و...هتد. حوکمه‌که‌ی/ جائیزه له‌سه‌ر هه‌ر جێیه‌ک بوه‌ستێت که‌له‌به‌ر هۆکارێکی ناچاریی بێت ئه‌گه‌ر له‌جێیه‌کیش بێت واتا نه‌دات به‌ده‌سته‌وه. ئه‌وجا ئه‌گه‌ر مانای دابه‌ده‌سته‌وه ئه‌وه له دوایه‌وه ده‌سپێده‌کاته‌وه، ئه‌گه‌ر نا ئه‌وه یان له‌سه‌ر ئه‌و شوێنه‌ی که‌له‌سه‌ری ڕاوه‌ستابوو، یاخوود له‌پێشتره‌وه که له‌مانادا بگونجێت. 2/ وه‌ستانی تاقیگه‌ری(الوقف الإختباری): ئه‌وه‌یه که شێخێک داوات لێ ده‌کات له جێگه‌یه‌ک بوه‌ستی بۆ مه‌به‌ستی تاقیکردنه‌وه‌ت له‌سه‌ر شتێک. حوکمه‌که‌ی/ جائیزه به‌مه‌رجێک خوێنه‌ر ده‌ست به‌خوێندنه‌وه بکاته‌وه له ئه‌و شوێنه‌ی که لێی ڕاوه‌ستاوه تاکو گرێی بداته‌وه له‌گه‌ڵ دوای خۆی ئه‌گه‌ر له‌بار بوو له‌وێوه ده‌ست پێبکاته‌وه، به‌ڵام ئه‌گه‌ر له‌بارنه‌بوو ئه‌وا ده‌بێت له شوێنێک له پێشتره‌وه ده‌سپێبکاته‌وه که گونجاو بێت له مانادا.. 3/ وه‌ستانی چاوه‌ڕوانی(الوقف الإنتظاری): ئه‌وه‌یه که بوه‌ستیت له جێگه‌یه‌ک به‌نیازی گه‌ڕانه‌وه بۆی جارێکی تر ، ئه‌مه‌ش زیاتر له کۆکردنه‌وه‌ی خوێنده‌نه‌وه‌کان(القراءات)دا به‌کارده‌هێنرێت. مه‌رجیش نییه وه‌ستانه‌که مانای هه‌بێت مه‌گه‌ر پێویست بێت.. 4/ وه‌ستانی نابه‌جێی(الوقف التعسفی): زیاتر له کتێبه کۆنه‌کاندا ناوی هاتووه، ده‌گه‌ڕێته‌وه سه‌ر وه‌ستانی ناپه‌سه‌ند(القبیح)، زیاتر ئه‌وانه‌ی دوای ئاره‌زوو که‌وتوون ئه‌م وه‌ستانانه‌یان داهێناوه که نه‌له‌شه‌رعه‌وه نه‌له‌ئه‌قڵه‌وه سه‌ری نه‌کێشاوه! نمونه: وه‌ک له‌ئایه‌تی عَيْنًا فِيهَا تُسَمَّى سَلْسَبِيِلاً ئه‌گه‌ر له‌سه‌ر عَيْنًا فِيهَا تُسَمَّى ڕاوه‌ستی و له سَلْسَبِيِلاً وه ده‌ست پێبکه‌یته‌وه، ئه‌و کاته به‌و مانایه‌ی که (سل) فرمانی داخوازییه‌و واته بیگره ئه‌و ڕێگه‌یه‌ی ده‌تگه‌یه‌نێت به ئه‌و سه‌رچاوه‌یه، ئه‌مه‌ش ڕه‌تده‌کرێته‌وه و هیچ بنچینه‌یه‌کی نییه. یاخوود له ئایه‌تیوَإِذْ قَالَ لُقْمَانُ لِابْنِهِ وَهُوَ يَعِظُهُ يَا بُنَيَّ لَا تُشْرِكْ بِاللَّهِ إِنَّ الشِّرْكَ لَظُلْمٌ عَظِيمٌ وه‌ک ئه‌وه‌ی له يَا بُنَيَّ لَا تُشْرِكْ بوه‌ستیت و پاشان ده‌سپێبکه‌یته‌وه به بِاللَّهِ إِنَّ الشِّرْكَ لَظُلْمٌ عَظِيمٌ . ئه‌و کاته ماناکه‌ی وای لێدێت، که سوێند به‌خوا هاوه‌ڵ په‌یداکردن بۆ خوا سته‌م و گۆناهێکی گه‌وره‌یه، ئه‌م ئایه‌ته‌ش سوێنی تێدا نییه! 5/ وه‌ستانی موعانه‌قه(الوقف المعانقة): ئه‌و دوو وه‌ستانه‌یه که له‌گه‌ڵ یه‌کدا هاتوون له جێیه‌ک که ئه‌گه‌ر له‌سه‌ر یه‌کێکیان وه‌ستاین نابێت له‌سه‌ر ئه‌وی تر بوه‌ستین، ههروهها پێشی ده‌وترێت وه‌ستانی چاودێری(الوقف المراقبة) چونکه خوێنه‌ر چاودێری وه‌ستانی دووه‌م ده‌کات هه‌تاکو که ئه‌گه‌ر له‌سه وه‌ستانی یه‌که‌م ڕاوه‌ستا له‌سه‌ر دووه‌م ڕانه‌وه‌ستێت، چونکه واتاکه‌ی تێکده‌چێت.. * نمونه‌ی ئه‌م دوو وه‌ستانانه هه‌ندێک ژماردوویانه به (35) جێگه له قورئان، نموونه: * لا رَيْبَ\ فِيهِ\.له[البقرة: 2]. * فَإِنَّهَا مُحَرَّمَةٌ عَلَيْهِم\ أَرْبَعِينَ سَنَةً\ له [المائدة:26]. * وَلَمْ تُؤْمِن قُلُوبُهُمْ\ وَمِنَ الَّذِينَ هِادُواْ\ له[المائدة:41]. 6/ وه‌ستانی خۆویستیی(الوقف الإختیاری): ئه‌وه‌یه که خوێنه‌ر خۆی جێگای ڕاوه‌ستانه‌که هه‌ڵده‌بژێرێت، ئه‌م جۆره‌ش چه‌ند به‌شێکی هه‌یه.. 1- وه‌ستانی ته‌واو(الوقف التام): ئه‌و وه‌ستانه‌یه که ته‌واو بێت له‌ماناکه‌یی و هیچ په‌یوه‌ندییه‌کی به دواوه‌ی نه‌مێنێت له ڕسته(په‌یوه‌ندی وشه‌یی و ڕێزمانی) و له واتاشدا.. وه‌ک وه‌ستان له‌سه‌ر کۆتایی سوره‌ته‌کان، کۆتایی چیرۆکه‌کان، ههروهها وه‌ستان بۆ نمونه له‌سه‌ر باسی ئیمانداران که پاشتر باسی بێ باوه‌ڕان دێت. * ئه‌گه‌ر له ئه‌و جێیانه ڕاوه‌ستاین، ئه‌وا ڕاسته‌وخۆ له دوایه‌وه ده‌ست به خوێندنه‌وه ده‌که‌ین.. نمونه/ • وه‌ستان له‌سه‌ر کۆتایی مَالِكِ يَوْمِ الدِّينِ و ده‌ستپێکردن به سه‌ره‌تای إِيَّاكَ نَعْبُدُ وَإِيَّاكَ نَسْتَعِينُ . لێره‌دا ئایه‌تی یه‌که‌م باس له سیفاتی خوای گهوره ده‌کات و ئایه‌تی دووه‌میش باس له باوه‌ڕداران ده‌کات، بۆیه هیچ په‌یوه‌نیدیه‌ک له نێوان ئه‌م دوو ئایه‌تدا نییه و له‌کۆتایی ئایه‌تی یه‌که‌م مانای خۆی ته‌واو ده‌کات و ئایه‌تی دووه‌م باسێکی ته‌واو جیاوازه.. • وه‌ستان له‌سه‌ر وَأُولَئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ ده‌سپێکردن دواتر به إِنَّ الَّذِينَ كَفَرُواْ سَوَاءٌ عَلَيْهِمْ [البقرة: 5-6]. ئایه‌تی یه‌که‌م باس له ئیمانداران ده‌کات و دووه‌میش به‌باسی بێباوه‌ڕان ده‌سپێده‌کات، بۆیه هیچ په‌یوه‌ندییه‌ک له‌نێوانیان نابینبین. ههروهها له‌ناوه‌ندی ئایه‌تێکیش ده‌گونجێت که لهم جۆره ڕاوه‌ستانه‌مان هه‌بێت، وه‌کو: • وه‌ستان له‌سه‌ر جَاءَنِي له ئایه‌تی لَقَدْ أَضَلَّنِي عَنِ الذِّكْرِ بَعْدَ إِذْ جَاءَنِي وَكَانَ الشَّيْطَانُ لِلإِنسَانِ خَذُولا [الفرقان: 29] پاشان ده‌سپێکردنه‌وه به وَكَانَ الشَّيْطَانُ... لێره‌دا هه‌تا وه‌ستانه‌که باس له که‌سێکی زۆردار ده‌کات و باسه‌که‌ی ته‌واو ده‌بێت، بۆیه به‌وه‌ستانێکی ته‌واو داده‌نرێت و دوای ئه‌ویش باسێکی تره.. • جاری وا ده‌بێت وه‌ستانی ته‌واو له‌سه‌ر وشه‌یه‌ک ده‌بێت که‌له‌سه‌ره‌تای ئایه‌تێکه‌وه دێت و له‌وێدا ماناکه‌ی پێشوو ته‌واو ده‌بێت، وه‌ک؛ وه‌ستان له‌سه‌ر كَذَلِكَ له‌ئایه‌تی حَتَّى إِذَا بَلَغَ مَطْلِعَ الشَّمْسِ وَجَدَهَا تَطْلُعُ عَلَى قَوْمٍ لَّمْ نَجْعَل لَّهُم مِّن دُونِهَا سِتْرًا * كَذَلِكَ هه‌تاکو ئێره وه‌ستانێکی ته‌واوه و پاشان ده‌پێکردن به وَقَدْ أَحَطْنَا بِمَا لَدَيْهِ خُبْرًا [الکهف: 91-92] . • ههروهها وه‌ک وه‌ستان له‌سه‌ر وَبِاللَّيْلِ وَإِنَّكُمْ لَتَمُرُّونَ عَلَيْهِم مُّصْبِحِينَ * وَبِاللَّيْلِ پاشان ده‌سپێکردن به أَفَلا تَعْقِلُونَ [الصافات: 137-138]. * وه‌ستانی ته‌واو دوو جۆره: یه‌که‌م: وه‌ستانی ته‌واوی پێویست(الوقف التام اللازم). ئه‌و وه‌ستانه‌یه که له ڕسته(لفظ) و مانادا ته‌واوه و هیچ په‌یوه‌ندییه‌کی نییه به دواتره‌وه، پێویستیشه(لازم) ڕاوه‌ستین له‌سه‌ری، چونکه به ڕاوه‌ستان نه‌بێت له‌سه‌ری مانای مه‌به‌ست نادات به ده‌سته‌وه، یاخوود له به‌رده‌وامیدا مانای نامه‌به‌ست یان ناپه‌سه‌ند ده‌دات به ده‌سته‌وه. وه‌کو له ئایه‌تیإِنَّمَا يَسْتَجِيبُ الَّذِينَ يَسْمَعُونَ وَالْمَوْتَى يَبْعَثُهُمُ اللّهُ ثُمَّ إِلَيْهِ يُرْجَعُونَ[الأنعام:36]. وه‌ستان له‌سه‌ر وشه‌یيَسْمَعُونَ وه‌ستانێکی ته‌واوی پێویسته، چونکه به‌رده‌وامی له‌سه‌ر مانای ئه‌وه‌ش ده‌دات که مردووه‌کانیش توانای وه‌ڵامدانه‌وه‌یان بانگه‌وازی ئیمانیان هه‌یه،که ئه‌مه‌ش دروست نییه. * بۆ ئه‌م جۆره وه‌ستانه، هێمای(م) دانراوه، هه‌ر کاتێک بینیت، پێویسته له‌سه‌ر ڕاوه‌ستی. دووه‌م: وه‌ستانی ته‌واوی ڕه‌ها(الوقف التام المطلق). ئه‌و وه‌ستانه‌یه که له ڕسته(لفظ) و مانادا ته‌واوه و په‌یوه‌ندی نییه به دوای خۆیه‌وه، به‌ڵام ده‌گونجێت به‌رده‌وامی هه‌رچه‌نده وه‌ستان له‌پێشتره. وه‌لو له ئایه‌تیَوالَّذِينَ كَذَّبُواْ بِآيَاتِنَا صُمٌّ وَبُكْمٌ فِي الظُّلُمَاتِ مَن يَشَإِ اللّهُ يُضْلِلْهُ وَمَن يَشَأْ يَجْعَلْهُ عَلَى صِرَاطٍ مُّسْتَقِيمٍ[الأنعام:39]. وه‌ستان له‌سه‌ر وشه‌یالظُّلُمَاتِ وه‌ستانێکی ته‌واوی ڕه‌هایه، له پێشتره وه‌ستان هه‌رچه‌نده به‌رده‌وامیش ده‌گونجێ و ڕه‌وایه. * بۆ ئه‌م جۆره وه‌ستانه هێمای(قِلى) دانراوه، پیتی(ق) مانای؛ وه‌ستانی ته‌واو و جائیزه به ڕه‌هایی ڕاوه‌ستی، (لى= أولى)ش واته له پێشتره وه‌ستان هه‌رچه‌نده ده‌شێت به‌رده‌وامیش. 2- وه‌ستانی کافی(الوقف الکافی): ئه‌و وه‌ستانه‌یه که له خۆیدا(وه‌ک ڕسته و ڕێزمان) ته‌واو ده‌بێت به‌ڵام په‌یوه‌ندی له مانادا ده‌مێنێت به دوای خۆیه‌وه، وه‌ک: ﴿وَإِنَّكُمْ لَتَمُرُّونَ عَلَيْهِم مُّصْبِحِينَ وَبِالَّيْلِ أَفَلاَ تَعْقِلُونَ﴾. وه‌ستان له‌سه‌ر﴿مُّصْبِحِينَ﴾ وه‌ستانێکی کافییه و له‌سه‌ر وشه‌یوَبِالَّيْلِ یش وه‌ستانێکی ته‌واوه. وه‌ستانی کافی وه‌کو ڕسته و ڕێزمان(په‌یوه‌ندی وشه‌کان له‌گه‌ڵ یه‌ک) و شیکردنه‌وه(الإعراب) هیچ په‌یوه‌ندییه‌کی له‌گه‌ڵ دوای خۆی نامێنێت، به‌ڵام له مانا و باسدا هێشتا ده‌یمێنیت. * ئه‌وه‌ی که گرنگه ڕه‌چاوی بکه‌ین لێره‌دا ئه‌وه‌یه ئه‌گه‌ر له‌سه‌ر جێگه‌یه‌کی وه‌ها ڕاوه‌ستاین ئه‌وه ده‌شێت له‌دوای ئه‌وه‌وه ده‌سپێبکه‌ینه‌وه. نمونه/ * وه‌ک وه‌ستان له کۆتاییوَإِنَّ يُونُسَ لَمِنَ الْمُرْسَلِينَ و پاشان ده‌سپێکردن به إِذْ أَبَقَ إِلَى الْفُلْكِ الْمَشْحُونِ. ئه‌وه وه‌ستانێکی کافییه، وه‌ک وشه و ڕسته په‌یوه‌ندی نییه به‌دوای خۆی هه‌رچه‌نده له‌مانادا په‌یوه‌ندییان ماوه بۆیه با وه‌ستانی کافی داده‌نرێت. * لهم ئایه‌ته‌دا فِي قُلُوبِهِم مَّرَضٌ* فَزَادَهُمُ اللَّهُ مَرَضاً* وَلَهُم عَذَابٌ أَلِيمٌ بِمَا كَانُوا يَكْذِبُون* وه‌ستان له‌سه‌ر مَّرَضٌ وه‌ستانێکی کافییه و له‌سه‌رمَرَضاً زیاتر کافییه و له‌سه‌ر يَكْذِبُون زۆرزیاتر کافییه. ** بۆ وه‌ستانی کافی ئه‌م دوو نیشانه‌یه دانراوه: یه‌که‌م: هێمای(ج) ، جیمیش مه‌به‌ست پێی ئه‌وه‌یه که جائیزه له‌و شوێنه ڕاوه‌ستی و وه‌کو یه‌ک وایه ڕاوه‌ستان و به‌رده‌وامی. وه‌کو له ئایه‌تیوَلَهُ مَا سَكَنَ فِي اللَّيْلِ وَالنَّهَارِ وَهُوَ السَّمِيعُ الْعَلِيمُ[الأنعام:13] دا، ڕاوه‌ستان له‌سه‌ر وشه‌یالنَّهَارِ له جۆری وه‌ستانی کافییه و هێمای(ج)ی له‌سه‌ره، که وه‌ستان و به‌رده‌وامی له‌سه‌ری وه‌کو یه‌ک وایه. دووه‌م: وشه‌ی(صِلى) ، نیشانه‌یه بۆ وه‌ستانی ڕێپێدراوی کافی، (ص) مه‌به‌ستی له به‌رده‌وامییه له ڕۆیشتن(الوصل) و (لى)ش مه‌به‌ستی پێی له پێشتره(أولى) ، که‌واته له بوونی ئه‌وه هێمایه(صِلى) جائیزه بوه‌ستی به‌ڵام به‌رده‌وامی باشتره. وه‌کو له ئایه‌تیقُلْ أَغَيْرَ اللّهِ أَتَّخِذُ وَلِيّاً فَاطِرِ السَّمَاوَاتِ وَالأَرْضِ وَهُوَ يُطْعِمُ وَلاَ يُطْعَمُ قُلْ إِنِّيَ أُمِرْتُ أَنْ أَكُونَ أَوَّلَ مَنْ أَسْلَمَ وَلاَ تَكُونَنَّ مِنَ الْمُشْرِكَينَ[الأنعام:14] دا، ڕاوه‌ستان له‌سه‌رأَسْلَمَ ، وه‌ستانێکی کافییه، هێمای(صِلى) له‌سه‌ره که به مانای ئه‌وه‌یه وه‌ستان ڕێپێدراوه به‌ڵام به‌رده‌وامی له‌پێشتره. هه‌ندێ نیشانه و ناسینه‌وه بۆ وه‌ستانی کافی: زیاتر وایه که له دوایه‌وه ئه‌مانه هاتبێت: 1/ به‌شی نیهاد(مبتدأ) وه‌کو ناوی(الله) . له ئایه‌تیوَإِذَا خَلَوْا إِلَى شَيَاطِينِهِمْ قَالُوا إِنَّا مَعَكُمْ إِنَّمَا نَحْنُ مُسْتَهْزِئُونَ * اللَّهُ يَسْتَهْزِئُ بِهِم ْفِي طُغْيَانِهِمْ يَعْمَهُونَ[البقرة:15و16] ، ناویاللَّهُ له سه‌ره‌تای ئایه‌تی(16)ه‌وه به‌شی نیهاد(مبتدأ)ی ڕسته‌یه‌کی تره و هیچ په‌یوه‌ندییه‌کی نییه له‌گه‌ڵ ڕسته‌ی پێش خۆی له ڕێزماندا، به‌ڵام وه‌کو مانا، په‌یوه‌ندی ماوه، هه‌ر ڕوواڵه‌ت دیاره له وشه‌یبِهِمْ که مه‌به‌ستی دووڕووه‌کانی ئایه‌تی پێشووه. 2/ فرمانێک له دوایه‌وه هاتبێت، وه‌کو(کان). وه‌کو له ئایه‌تیوَإِن مِنكُمْ إِلا وَارِدُهَا* كَانَ عَلَى رَبِّكَ حَتْمًا مَقْضِيًّا[مریم:71] . فرمانی ڕابردووكَانَ سه‌ره‌تای ڕسته‌یه‌کی نوێیه و هیچ په‌یوه‌ندییه‌کی نییه له‌گه‌ڵ ڕسته‌ی پێشوو، به‌ڵام له ڕووی واتاوه هێشتا په‌یوه‌ندی ماوه پێیه‌وه. 3/ چاووگێک(مصدر) . وه‌کو(وَعْدَ) له ئایه‌تیلَكِنِ الَّذِينَ اتَّقَوْا رَبَّهُمْ لَهُمْ غُرَفٌ مِنْ فَوْقِهَا غُرَفٌ مَبْنِيَّةٌ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الأَنْهَارُ* وَعْدَ اللَّهِ لا يُخْلِفُ اللَّهُ الْمِيعَاد[الزمر:21]. 4/ نه‌رییه‌ک به ئامرازی نه‌رێ(النفي). ئامرازی(لا)ی نه‌رێ، وه‌کو له ئایه‌تیوَالْقَمَرَ قَدَّرْنَاهُ مَنَازِلَ حَتَّى عَادَ كَالْعُرْجُونِ الْقَدِيمِ * لا الشَّمْسُ يَنْبَغِي لَهَا أَنْ تُدْرِكَ الْقَمَرَ وَلا اللَّيْلُ سَابِقُ النَّهَار[يس:39 و40]. 5/ (ألا)ی نه‌رمی ڕووت له گیره(شدة). وه‌کو له ئایه‌تیقَالُوا أَنُؤْمِنُ كَمَا آمَنَ السُّفَهَاءُ * أَلا إِنَّهُمْ هُمُ السُّفَهَاءُ[البقرة:15]. ههروهها وشه‌ی(بل) و (إنَّ) و هی تریش... 3- ڕاوه‌ستانی په‌سه‌ند(الوقف الحسن) : ئه‌و وه‌ستانه‌یه که په‌یوه‌ندی هه‌یه له‌گه‌ڵ دوای خۆی له (لفظ)و له واتاشدا. وه‌ک له الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعَـلَمِينَ له‌سه‌ر وشه‌ی لِلَّهِ وه‌ستانیکی په‌سه‌نده. ئه‌وه‌ی لهم جۆره وه‌ستانه‌دا ده‌بێت ڕه‌چاو بکرێت ئه‌وه‌یه که ڕاسته‌وخۆ خوێندنه‌وه ده‌ستپێ مه‌که‌وه له‌دوای ئه‌م وه‌ستانه، به‌ڵکو به‌که‌مێک له پێشتره‌وه ده‌ستپێ بکه‌وه، مه‌گه‌ر ده‌ستپێکردنه‌وه مانا بدات یاخوود ڕاوه‌ستانه‌که کۆتایی ئایه‌ت بێت. وه‌ک له الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعَـلَمِينَ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ مَـلِكِ يَوْمِ الدِّينِ وه‌ستان له‌سه‌ر هه‌رسێ کۆتایی ئایه‌ته‌کان له‌سه‌ر وشه‌کانی الْعَالَمِينَ ، الرَّحِيمِ، الدِّينِ هه‌مووی وه‌ستانێکی باشه(په‌سه‌نده) و سوننه‌تیشه ڕاوه‌ستین چونکه کۆتایی ئایه‌تن. ** وه‌ستانه‌کانی پێغه‌مبه‌ری خوا که له‌سه‌ریان به‌تایبه‌ت ڕاوه‌ستاوه و به وه‌ستانی جوبره‌ئیلیش(سه‌لامی خوای لی بێت) ناوبراون. له‌لای ئیمامی سه‌خاوی به (10)وه‌ستان هاتووه: 1/ وه‌ستان له‌سه‌ر اللَّهُ له ئایه‌تی قُلْ صَدَقَ اللَّهُ فَاتَّبِعُواْ مِلَّةَ إِبْرَاهِيمَ حَنِيفًا وَمَا كَانَ مِنَ الْمُشْرِكِينَ [آل عمران: 95] وه ده‌سپێکردنه‌وه به فَاتَّبِعُواْ. 2/ وه‌ستان له‌سه‌ر فَاسْتَبِقُواْ الْخَيْرَاتِ له‌ئایه‌تی وَلِكُلٍّ وِجْهَةٌ هُوَ مُوَلِّيهَا فَاسْتَبِقُواْ الْخَيْرَاتِ أَيْنَ مَا تَكُونُواْ يَأْتِ بِكُمُ اللَّهُ جَمِيعًا إِنَّ اللَّهَ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ [البقرة: 148] و ده‌سپێکردنه‌وه به أَيْنَ مَا تَكُونُواْ. 3/ وه‌ستان له‌سه‌ر فَاسْتَبِقُوا الْخَيْرَاتِ له‌ئایه‌تی وَأَنزَلْنَا إِلَيْكَ الْكِتَابَ بِالْحَقِّ مُصَدِّقًا لِّمَا بَيْنَ يَدَيْهِ مِنَ الْكِتَابِ وَمُهَيْمِنًا عَلَيْهِ فَاحْكُم بَيْنَهُم بِمَا أَنزَلَ اللَّهُ وَلاَ تَتَّبِعْ أَهْوَاءهُمْ عَمَّا جَاءَكَ مِنَ الْحَقِّ لِكُلٍّ جَعَلْنَا مِنكُمْ شِرْعَةً وَمِنْهَاجًا وَلَوْ شَاء اللَّهُ لَجَعَلَكُمْ أُمَّةً وَاحِدَةً وَلَكِن لِّيَبْلُوَكُمْ فِي مَا آتَاكُم فَاسْتَبِقُوا الْخَيْرَاتِ إِلَى اللَّه مَرْجِعُكُمْ جَمِيعًا فَيُنَبِّئُكُم بِمَا كُنتُمْ فِيهِ تَخْتَلِفُونَ [المائدة: 48] و ده‌سپێکردنه‌وه به إِلَى اللَّه مَرْجِعُكُمْ. 4/ وه‌ستان له‌سه‌ر مَا لَيْسَ لِي بِحَقٍّ له‌ئایه‌تی وَإِذْ قَالَ اللَّهُ يَا عِيسَى ابْنَ مَرْيَمَ أَأَنتَ قُلْتَ لِلنَّاسِ اتَّخِذُونِي وَأُمِّيَ إِلَهَيْنِ مِن دُونِ اللَّهِ قَالَ سُبْحَانَكَ مَا يَكُونُ لِي أَنْ أَقُولَ مَا لَيْسَ لِي بِحَقٍّ إِن كُنتُ قُلْتُهُ فَقَدْ عَلِمْتَهُ تَعْلَمُ مَا فِي نَفْسِي وَلاَ أَعْلَمُ مَا فِي نَفْسِكَ إِنَّكَ أَنتَ عَلاَّمُ الْغُيُوبِ [المائدة: 116] و دسپێکردنه‌وه به إِن كُنتُ قُلْتُهُ. 5/ وه‌ستان له‌سه‌ر قُلْ هَذِهِ سَبِيلِي أَدْعُو إِلَى اللَّهِ له‌ئایه‌تی قُلْ هَذِهِ سَبِيلِي أَدْعُو إِلَى اللَّهِ عَلَى بَصِيرَةٍ أَنَاْ وَمَنِ اتَّبَعَنِي وَسُبْحَانَ اللَّهِ وَمَا أَنَاْ مِنَ الْمُشْرِكِينَ [یوسف: 108] و دسپێکردنه‌وه به عَلَى بَصِيرَةٍ... 6/ وه‌ستان له‌سه‌ر كَذَلِكَ يَضْرِبُ اللَّهُ الأَمْثَالَ که‌له‌کۆتایی ئایه‌تی أَنزَلَ مِنَ السَّمَاء مَاء فَسَالَتْ أَوْدِيَةٌ بِقَدَرِهَا فَاحْتَمَلَ السَّيْلُ زَبَدًا رَّابِيًا وَمِمَّا يُوقِدُونَ عَلَيْهِ فِي النَّارِ ابْتِغَاء حِلْيَةٍ أَوْ مَتَاعٍ زَبَدٌ مِّثْلُهُ كَذَلِكَ يَضْرِبُ اللَّهُ الْحَقَّ وَالْبَاطِلَ فَأَمَّا الزَّبَدُ فَيَذْهَبُ جُفَاء وَأَمَّا مَا يَنفَعُ النَّاسَ فَيَمْكُثُ فِي الأَرْضِ كَذَلِكَ يَضْرِبُ اللَّهُ الأَمْثَالَ پاشان ده‌سپێکردن به لِلَّذِينَ اسْتَجَابُواْ لِرَبِّهِمُ الْحُسْنَى [الرعد: 17-18]. 7/ وه‌ستان له‌سه‌ر وَالأَنْعَامَ خَلَقَهَا له‌ئایه‌تی وَالأَنْعَامَ خَلَقَهَا لَكُمْ فِيهَا دِفْءٌ وَمَنَافِعُ وَمِنْهَا تَأْكُلُونَ و ده‌سپێکردنه‌وه به لَكُمْ فِيهَا دِفْءٌ. 8/ وه‌ستان له‌سه‌ر كَمَن كَانَ فَاسِقًا له‌ئایه‌تی أَفَمَن كَانَ مُؤْمِنًا كَمَن كَانَ فَاسِقًا لّا يَسْتَوُونَ [السجدة: 18] و ده‌سپێکردنه‌وه به لّا يَسْتَوُونَ. 9/ وه‌ستان له‌سه‌ر فَحَشَرَ له ئایه‌تی ثُمَّ أَدْبَرَ يَسْعَى * فَحَشَرَ فَنَادَى [النازعات: 22-23] پاشان ده‌سپێکردنه‌وه به فَنَادَى. 10/ وه‌ستان له‌سه‌ر أَلْفِ شَهْرٍ له‌ئایه‌تی لَيْلَةُ الْقَدْرِ خَيْرٌ مِّنْ أَلْفِ شَهْرٍ و پاشان ده‌سپێکردن به تَنَزَّلُ الْمَلائِكَةُ وَالرُّوحُ فِيهَا بِإِذْنِ رَبِّهِم مِّن كُلِّ أَمْرٍ [القدر:3-4]. تێبینی/ ڕاوه‌ستان له‌هه‌ر شوێنێک ئه‌گه‌ر مانایه‌کی باشی دا به‌ده‌سته‌وه، ئه‌وه ئه‌و ڕاوه‌ستانه ده‌بێته جۆرێک له وه‌ستانی(ته‌واو- کافی- په‌سه‌ند)، به‌ڵام ئه‌گه‌ر مانایه‌کی باش نه‌دات به‌ده‌سته‌وه یان گۆڕان له‌ماناکه‌دا دروست بکات ئه‌وا ده‌بێته وه‌ستانی ناپه‌سند(القبیح) وه‌ک باسی دێت له‌دواتر.. [pagebreak] 4- وه‌ستانی ناپه‌سه‌ند(الوقف القبیح): وه‌ستانه له جێیه‌ک که په‌یوه‌ندی هه‌یه به‌دوای خۆیه‌وه له وشه و له ماناش، وه ئه‌گه‌ر له‌سه‌ری وه‌ستای ئه‌وا مانایه‌کی ناپه‌ساند ئه‌دات به‌ده‌سته‌وه و له‌و مانه‌یه ده‌رده‌چێت که مه‌به‌سته. وه‌ک له لآ إِلَهَ إِلآ أَنتَ بوه‌ستی له‌سه‌ر إِلَهَ یان له لاَ تَقْرَبُواْ الصَّلَوةَ وَأَنتُمْ سُكَارَى [النساء43] بوه‌ستی له‌سه‌ر الصَّلَوةَ ، ئه‌وانه وه‌ستانیکی ناپه‌سه‌نده. هه‌ندێ له جۆره‌کانی وه‌ستانی ناپه‌سه‌ند: 1/ وه‌ستان له‌نێوان دوو شتدا که په‌یوه‌ندیان پێکه‌وه هه‌بێت.. - وه‌ک له‌سه‌ر وشه‌یه‌ک به‌ڵام ئه‌وه‌ی دوای ئه‌ویش پاڵدراوی ئه‌وه، خۆی (مضاف)ه و دوای ئه‌ویش(مضاف اليه)ه. نمونه/ وه‌ستان له‌سه‌ر بِسْمِ له بِسْمِ اللّهِ ناوی اللّهِ پاڵدراو(مضاف اليه)ه بۆ لای بِسْمِ. - یاخود وه‌ک وه‌ستان له‌سه‌ر ناوێک(مبتدأ)ی سه‌ره‌تای ڕسته‌یه‌ک و جیای بکه‌یته‌وه له هه‌واڵه‌که‌ی(خبر). نمونه/ وه‌ستان له‌سه‌ر الْحَمْدُ له الْحَمْدُ للّهِ ، للّهِ خه‌به‌ری الْحَمْدُ ه‌و نابێت لێك جیا بکرێنه‌وه.. - وه‌ستان له‌سه‌ر وه‌سف کراو و جیاکردنه‌وه‌ی له وه‌سفه‌که‌ی.. نمونه/ وه‌ستان له‌سه‌راهدِنَــــا الصِّرَاطَ له‌َ اهدِنَــــا الصِّرَاطَ المُستَقِيمَ جیاکردنه‌وه‌ی له وه‌سفه‌که‌ی که المُستَقِيمَ ه. - وه‌ستان له‌سه‌ر فرمان(الفعل) و جیاکردنه‌وه‌ی له بکه‌ره‌که‌ی(الفاعل).. نمونه/ وه‌ستان له‌سه‌ريتقبل له قال انما يتقبل الله من المتقين [المائدة: 27] و جیاکردنه‌وه‌ی له الله که بکه‌ره‌که‌یه‌تی. لهم جێگه‌یانه‌دا نابێت ڕاوه‌ستان بکرێت چونکه ڕسته ته‌واو نابێت و واتاش نادات به‌ده‌سته‌وه.. 2/ ئه‌و وه‌ستانه‌یه که واتا(معنی) تیایدا ته‌واو نابێت هه‌رچه‌ند ڕسته‌ش ڕێک و ته‌واو بێت، له‌به‌رئه‌وه‌ی مانای مه‌به‌ست نادات به‌ده‌سته‌وه. نمونه/ وه‌ستان له‌سه‌ر لا تقربوا له ئایه‌تی يا ايها الذين امنوا لا تقربوا الصلاة وانتم سكارى حتى تعلموا ما تقولون ولا جنبا الا عابري سبيل حتى تغتسلوا [النساء: 43]، چونکه لێره‌دا گوێبیست واتێده‌گات که نوێژ نه‌کردن به‌ته‌واوییه‌و له‌هه‌موو کاتێکدا، که‌خۆی مه‌به‌ستی ته‌نها له‌کاتی سه‌رخۆشیدا بووه. یاخوود وه‌ک وه‌ستان له‌سه‌ررحمته والظالمين له ئایه‌تیيدخل من يشاء في رحمته والظالمين اعد لهم عذابا اليما[الأنسان:31] ، لێره‌دا گوێبیست واده‌زانێت که سته‌مکارانیش هه‌ر له کۆمه‌ڵی ڕه‌حم پێکراوانن! 3/ وه‌ستانێک که واتایه‌کی ناشیاو بدات به‌ده‌سته‌وه به‌تایبه‌تی بێ ئه‌ده‌بی تێدا بێت به‌رامبه‌ر خوای په‌روه‌ردگار و پێغه‌مبه‌ره‌که‌ی(صلى الله عليه وسلم). نمونه/ وه‌ستان له‌سه‌ر والله له ئایه‌تیفبهت الذي كفر والله لا يهدي القوم الظالمين[البقرة: 258]، لێره‌دا وا ده‌رده‌که‌وێت که په‌نا به‌خوا له‌گه‌ڵ بێباوه‌ڕه‌که‌ش خوای په‌روه‌ردگاریش سه‌رسام بوو! یاخوود وه‌ک وه‌ستان له‌سه‌رلا يستحيي له‌ئایه‌تیان الله لا يستحيي ان يضرب مثلا ما بعوضة فما فوقها ، لێره‌دا سڕینه‌وه‌ی سیفه‌تێکی خوا ده‌کرێت ئه‌گه‌ر له‌و جێیه‌دا بووه‌ستیت. یان وه‌ک وه‌ستان له‌سه‌ر من رسول له وما ارسلنا من رسول الا ليطاع باذن الله ، لێره وا ده‌گه‌یه‌نێت که هه‌رگیز خوای گهوره پێغه‌مبه‌رێکی نه‌ناردووه بۆ مرۆڤایه‌تی! تێبینی/ له قورئاندا وه‌ستانێک نییه ناوی واجیب یان حه‌رام بێت، مه‌گه‌ر خوێنه‌ر به ئه‌نقه‌ست ئه‌نجامی بدات له جێگه‌یه‌ک که واتایه‌کی نابه‌جێ بدات به ده‌سته‌وه، ئه‌و کاته حه‌رام ده‌بێت. * ئه‌گه‌ر خوێنه‌ر له‌هه‌ر شوێنێکی وه‌هادا(که ناشێت ڕاوه‌ستی) ڕاوه‌ستا، ئه‌وا به که‌مێک له پێشتره‌وه ده‌سپێده‌کاته‌وه که واتایه‌کی هه‌بێت. وه‌ستانی ناپه‌سه‌ندیش چه‌ند جۆریکی هه‌یه که له داهاتوودا به‌درێژی باسیان لێوه ده‌کرێت.