تاریق مه‌لا تاهیر خاڵی چواره‌م: ئافره‌ت و مافی ئازادی كاركردن ئه‌و خاڵه‌ی ده‌كه‌ینه چوار باس: باسی یه‌كه‌م: گه‌وره‌یی كاركردن له ئیسلامدا باسی دووه‌م: ئافره‌ت و مافی كاركردن له ئیسلامدا باسی سێیه‌م: مه‌رجه‌كانی كاركردنی ئافره‌ت له ئیسلامدا باسی چواره‌م: ئایینی ئیسلام وه‌كو رۆژئاوا نیه له كارپێكردنی ئافره‌ت باسی یه‌كه‌م: گه‌وره‌یی كاركردن له ئیسلامدا: ئایینی پیرۆزی ئیسلام ده‌یه‌وێ مرۆڤی موسڵمان چالاك و به‌هێز بێ، نایه‌وێ پاڵبداته‌وه و ببێته بارگرانی له‌سه‌ر خه‌ڵك، زۆر ده‌قی قورئان سوننه‌ت هه‌نه له‌سه‌ر گه‌وره‌یی كاركردن، به‌كورتی هه‌ندێكیان باس ده‌كه‌ین: یه‌كه‌م: خوای گه‌وره ده‌فه‌رموێ: فإذا قضيتِ الصلاةُ فانتشِروا في الأرضِ وَابتغوا مِن فَضل اللهِ وَاذكروا اللهَ كثيراً لعلكم تُفلِحون (1)، واته: هه‌ر كاتێك له نوێژی هه‌ینی بوونه‌وه، له زه‌ویدا بڵاوببنه‌وه و كارو كه‌سابه‌ت بكه‌ن، و داوای به‌خشش و یارمه‌تی له خودا بكه‌ن، وه زۆر یادی خودا بكه‌ن تا سه‌رفرازو سه‌ركه‌وتوو بن. زانایان ده‌فه‌رموون: لێره‌دا كه خودا ده‌فه‌رموێ: له دوای نوێژی هه‌ینی بڕۆن له‌سه‌ر زه‌وی كه‌سابه‌ت بكه‌ن، ئه‌و فه‌رمانه بۆ ئیباحه‌یه، واته: ره‌وایه و دروسته مرۆڤی موسڵمان له دوای نوێژی هه‌ینی كه‌سابه‌ت بكا، دروستیشه له‌ماڵ بێت یان له مزگه‌وت و نه‌چێته كاركردن. هه‌روه‌ها ده‌فه‌رموێ: هُوَ الذي جَعَلَ لكمُ الأرضَ ذلولاً فامشوا في مناكبها وَكلوا مِن رِزقهِ وَإليه النشور (2)، واته: خودا ئه‌و زه‌مینه‌ی بۆ زه‌لیل و موسه‌خه‌ر كردوون، جا ئێوه‌ش تێیدا بگه‌ڕێن و له رۆزی و بژێوه‌كه‌ی بخۆن و، گه‌ڕانه‌وه‌شتان له رۆژی دوایی هه‌ر بۆ لای ئه‌وه. به‌ڵێ / خوای گه‌وره ئه‌م زه‌مینه‌ی بۆ ئێمه راخستووه و ئاسانی كردووه، بۆ ئه‌وه‌ی تێیدا جێنشین بین و له‌سه‌ری بڕۆین و جۆره‌ها بازرگانی تێدا بكه‌ین، به‌هۆی ئه‌و هۆكارو وه‌سائیلانه‌ی كه په‌یدا بووه و بازرگانی زۆر ئاسان بووه، به‌هۆی ئینته‌رنێت و وه‌سائیله‌كانی تر ئه‌م جیهانه بووه‌ته گوندێكی بچووك، یان ماڵێكی بچووك، وه ئه‌م ئایه‌ته پیرۆزه به‌ڵگه‌یه له‌سه‌ر سوننه‌تی كاركردن. هه‌روه‌ها خودا ده‌فه‌رموێ: وَجَعْلنا النهارَ مَعاشاً (3)، واته: رۆژیشمان كردۆته هۆی ژیان، ئه‌ویش به‌هۆی ئه‌و كارانه‌ی كه مرۆڤ له رۆژ ده‌یكا. دووه‌م: پێغه‌مبه‌ر (صَلّى اللهُ عَلَيْهِ وسَلَّم) ده‌فه‌رموێ: (( هیچ خواردنێك له‌وه‌ی گه‌وره‌ترو خێرتر نیه كه مرۆڤ به‌ده‌ستی خۆی بیخوا، وه پێغه‌مبه‌ر داود ((سه‌لامی خوای له‌سه‌ر بێت)) خواردنی به‌ده‌ستی خۆی ده‌خوارد، واته: له كه‌سابه‌تی ده‌ستی خۆی ))(4). ((ئیبن حه‌جه‌ری عه‌سقه‌لانی)) ((ره‌حمه‌تی خوای له‌سه‌ر بێت)) له لێكدانه‌وه‌ی ئه‌و فه‌رمووده‌دا ده‌فه‌رموێ: (( ئه‌و فه‌رمووده به‌ڵگه‌یه له‌سه‌ر گه‌وره‌یی كه‌سابه‌ت به‌ده‌ستی خۆت، و زیاتر به‌خۆت هه‌وڵبده‌ی كار بكه‌ی و چاوت له ده‌ستی خۆت بێت و چاوت له‌ده‌ستی خه‌ڵك نه‌بێ، وه له‌به‌ر ئه‌وه پێغه‌مبه‌ر داود ((سه‌لامی خوای له‌سه‌ر بێ)) به‌تایبه‌تی باسكراوه، چونكه ئه‌و خواردنێكی نه‌ده‌خوارد ئه‌گه‌ر به‌ده‌ستی خۆی په‌یدای نه‌كردبا... ))(5). هه‌روه‌ها پێغه‌مبه‌ر (صَلّى اللهُ عَلَيْهِ وسَلَّم) ده‌فه‌رموێ: (( ئه‌گه‌ر یه‌كێك له ئێوه كۆڵه دارێك به‌پشتی دابدا و بچێ بیفرۆشێ، باشتره له‌وه‌ی ده‌رۆزه بكات و ده‌ست له‌خه‌ڵك پان بكاته‌وه، جا خه‌ڵك شتی پێده‌ده‌ن یانیش نایده‌نێ ))(6). ئێستاش زانیمان گه‌وره‌یی كاركردن چۆنه له ئیسلامدا بێینه سه‌ر باسی دووه‌م و ئایا ئافره‌ت بۆی هه‌یه له‌ماڵ بێته ده‌ره‌و كار بكا؟، وه ئایا ئه‌گه‌ر دروسته هیچ مه‌رجێكی هه‌یه، ئه‌وه له‌و باسه‌دا باس ده‌كه‌ین. باسی دووه‌م: ئافره‌ت و مافی كاركردن له ئیسلامدا كاركردن بۆ ئافره‌تان شتێكی موباح و ره‌وایه، واته پێویست نیه له‌سه‌ریان كار بكه‌ن، چونكه له‌و كاته‌ی كه كچه نه‌فه‌قه‌و مه‌سره‌فی له‌سه‌ر دایك و باوكێتی، ئه‌گه‌ر باوكی نه‌بێ، نه‌فه‌قه‌ی له‌سه‌ر برایه‌كه‌یتی، یان خزم و كه‌سی و ده‌بێ به‌خێوی بكه‌ن، وه كه مێرد ده‌كا نه‌فه‌قه‌ی له‌سه‌ر مێرده‌كه‌یتی، جا ده‌وڵه‌مه‌ند بێ یان هه‌ژار، كه ده‌بێته دایك ده‌بێ منداڵه‌كان به‌خێوی بكه‌ن و ئاگایان لێبێ، به‌تایبه‌تی كاتێك كه پیر ده‌بێ، وه كه ده‌بێته داپیره به‌هه‌مان شێوه ده‌بێ ئاگایان لێبێ، كه‌واته له ئیسلامدا ئافره‌ت وه‌كو پادشا وایه‌و رێزی زۆره. به‌ڵام هه‌ندێ جار كاركردن بۆ ئافره‌ت حه‌رام و قه‌ده‌غه ده‌بێ و هه‌ندێ جاریش له‌سه‌ری پێویست ده‌بێ كار بكا، جا با بێین باسی هه‌ردووكیان بكه‌ین: جۆری یه‌كه‌م: ئه‌و كارانه‌ی كه دروست نیه ئافره‌تان بیكه‌ن: ئافره‌ت له‌سه‌ری پێویسته منداڵه‌كانی به‌خێو بكات و په‌روه‌رده‌یان بكا، جا هه‌ر كارێك ببێته مایه‌ی ئه‌وه‌ی كه منداڵه‌كانی پێ به‌خێو نه‌كرێت و نه‌توانێ په‌روه‌رده‌یان بكا، یان نه‌توانێ مافه‌كانی مێرده‌كه‌ی جێبه‌جێ بكا، یان هه‌ر كارێك بكا له ئه‌نجامی كاركردنه‌كه‌دا تووشی بێ شه‌رعی بێت و نه‌توانێ ره‌وشتی خۆی بپارێزێ، وه‌ك ئه‌وه‌ی خزمه‌تكار بێ له جێگایه‌ك و داوای كاری به‌دڕه‌وشتی لێ بكه‌ن، یان له كۆمپانیایه‌ك و شه‌وان له‌گه‌ڵ پیاوێكی بێگانه بمینێته‌وه، پێویسته ئافره‌تان خۆیان له‌م كارانه بپارێزن، جاری وا هه‌یه كاره‌كه له بنه‌ڕه‌تدا قه‌ده‌غه نیه و شته‌كی باشه، به‌ڵام له ئه‌نجامی كاره‌كه‌دا تووشی بێ شه‌رعی ده‌بێ، وه‌ك ئه‌وه‌ی مامۆستا بێ له جێگایه‌كی دوور و شه‌وان له‌گه‌ڵ پیاوێكی بێگانه له ژوورێكدا بمینێته‌وه، ئه‌وه‌ش هه‌ر حه‌رام ده‌بێ له‌به‌ر خه‌لوه، نه‌ك له‌به‌ر پیشه‌ی مامۆستایه‌تی، كه پیشه‌كی پیرۆزه، ئه‌گه‌ر خه‌لوه‌كه نه‌بێ و بزانێ تووشی بێ شه‌رعی نابێ، ئه‌وه حه‌رام نیه. هه‌روه‌ها هه‌ندێ كاری تر هه‌یه زۆر قورس و ناخۆشه له‌سه‌ر ئافره‌تان، وه‌ك (دروستكردنی خانوو، یان هه‌ر كارێكی قورس كه پێیان نه‌كرێ، یانیش كاره‌كه بۆیان گونجاو نه‌بێ و كه‌سایه‌تیان له‌كه‌دار بكا، وه‌ك خاوێنكردنه‌وه‌ی ئاوده‌ستخانه‌كان و هه‌ڵگرتنه‌وه‌ی زبڵ و زاری ماڵان و ... هتد، پێویسته ئافره‌تان خۆیان بپارێزن له‌م كارانه. ئه‌گه‌ر سه‌رنج بده‌ینه ئافره‌تانی رۆژئاوا، ده‌بینین وه‌كو كرێكار له كارگه‌كان و جێگای تر كار ده‌كه‌ن، بێ هیچ سنوورێكی شه‌رعی، له ئه‌نجامدا زۆرجار تووشی به‌دڕه‌وشتی ده‌بن، ئه‌مه له‌لایه‌ك له‌لایه‌كی تره‌وه ماندووبونێكی زۆر ده‌بینن له‌م كارانه‌دا، بۆیه به‌خۆشیان بێزار بوونه، و پێویستیان به پشووه، رۆشنبیران و بیرمه‌ندانیشیان ئه‌وه چاك ده‌زانن، بۆیه به‌خۆیان دانیان به‌و راستیه ناوه‌و ده‌ڵێن: ئافره‌تانی ئێمه كه تووشی ناخۆشی و ناڕه‌حه‌تی و به‌دڕه‌وشتی بوون، هه‌مووی له ئه‌نجامی ئه‌وه‌بوو ئافره‌ته‌كانمان ده‌رهێنا له‌ماڵ و بردمانن بۆ ده‌ره‌وی ماڵ و بۆ كارگه‌و كۆمپانیاكان. جۆری دووه‌م: ئه‌و كارانه‌ی كه دروسته ئافره‌تان بیكه‌ن: ئایینی پیرۆزی ئیسلام ئافره‌تی به‌ند نه‌كردووه له ماڵه‌وه، وه‌كو هه‌ندێ كه‌سی نه‌فام و نه‌زان بیری لێده‌كاته‌وه، بۆیه هه‌ر كاركردنێك كه ئافره‌تان پێویستیان پێ هه‌بێ، و رێزو كه‌سایه‌تیان له‌كه‌دار نه‌كا، لێیان قه‌ده‌غه نه‌كراوه، به‌تایبه‌تی له حاڵه‌تی ناچاری، وه‌ك ئه‌وه‌ی ئافره‌ته‌كه مێردی نه‌مابێ و ناچاربێ به‌كاركردن، بۆ ئه‌وه‌ی بژێوی ژیانی دابین بكا، یان هه‌ر كارێكی تر كه له ژیانی رۆژانه‌یدا پێویستی پێی هه‌بێ، یان ئافره‌ته‌كه پسپۆڕو شاره‌زابێ له بواری خۆیدا و كۆمه‌ڵگاش پێویستی پێ هه‌بێ، له‌و حاڵه‌تانه‌دا ئافره‌ت بۆی هه‌یه، یان پێویسته له‌سه‌ری كاربكا، ئه‌گه‌ر سه‌رنجی قورئانی پیرۆزیش بده‌ین، ده‌بینین ئافره‌تان كاریان كردووه، بۆ نمونه: خوای گه‌وره باسی به‌سه‌رهاتی پێغه‌مبه‌ر (موسا) ده‌كا ((سه‌لامی خوای له‌سه‌ر بێ)) له‌و كاته‌ی كه به‌لای بیرێك ئاو تێده‌په‌ڕێ و ده‌بینێ، وه‌كو قورئان ده‌فه‌رموێ: وَلما وَرَدَ ماءَ مَدْينَ وَجَدَ عَليهِ أُمةً مِنَ الناسِ يَسْقونَ وَوَجَدَ مِن دونِهمُ امرأتينِ تذودانِ قالَ ما خَطبكما قالتا لا نسقي حَتى يُصدِرَ الرِّعاءُ وَأبونا شيخٌ كبير * فَسقى لهما ثمَّ تولى إلى الظلِّ فقالَ رَبِّ إني لمِا أنزلتَ إليَّ مِن خَيرٍ فقير (7)، واته: له‌و كاته‌ی كه پێغه‌مبه‌ر (موسا) ((سه‌لامی خوای له‌سه‌ر بێ)) كه هاته سه‌ر ئاوی مه‌دیه‌ن، له نزیك بیره‌كه كۆمه‌ڵه‌كی زۆر له خه‌ڵكه‌كه‌ی دیت ئاو هه‌ڵدێنجن، ئینجا له‌ولای دوو ئافره‌تی بینی كه مه‌ڕو ماڵاتی خۆیان دوور ده‌خسته‌وه، بۆ ئه‌وه‌ی تێكه‌ڵاوی خه‌ڵك نه‌بێ، چووه لایان و پێی گوتن: ئێوه خه‌ریكی چین و كارتان چیه؟، گوتیان: ئێمه ناتوانین مه‌ڕو ماڵاتی خۆمان ئاوبده‌ین، تا شوانه‌كان له ئاودانی ئاژه‌ڵه‌كانیان نه‌بنه‌وه و جێگایه‌كه چۆل نه‌كه‌ن، چونكه ئێمه ناتوانین پاڵه‌په‌ستۆ له‌گه‌ڵ خه‌ڵك بكه‌ین، باوكی ئێمه‌ش پیاوێكی ئیختیارو پیره، ئه‌گه‌ر له‌به‌ر ئه‌وه نه‌با ئێمه نه‌ده‌هاتینه ئێره، ئینجا موسا یارمه‌تی دان و ئاوی بۆ هه‌ڵێنجان، پاشان خۆی گه‌یانده سێبه‌ر بۆ ئه‌وه‌ی پشوو بدا، و له‌به‌ر خودا پاڕاوه و فه‌رمووی: ئه‌ی په‌روه‌ردگارم، من به‌و خێره‌ی كه بۆت ناردووم زۆر هه‌ژارم(8). ئه‌وه‌ی له‌و ئایه‌ته پیرۆزه وه‌رده‌گیرێ، ئه‌وه‌یه كه پێغه‌مبه‌ر (شوعه‌یب) ((سه‌لامی خوای له‌سه‌ر بێ)) ئیزن و مۆڵه‌تی دابووه كچه‌كانی كه له‌ماڵ بێنه ده‌ره‌وه و مه‌ڕو ماڵات ئاو بده‌ن، چونكه به‌خۆی پیرببوو نه‌یده‌توانی ئه‌م كاره بكا، كه‌واته: حاڵه‌ته‌كه پێویستی به‌وه ده‌كرد، كه كچه‌كان بچنه ده‌ره و كار بكه‌ن، ئه‌گه‌ر پێغه‌مبه‌ر شوعه‌یب پیاوه‌كی هه‌بایه له‌ماڵ، كچه‌كانی نه‌دارده ده‌ره‌وه، به به‌ڵگه‌ی ئه‌وه‌ی له‌و كاته‌ی كه كچه‌كانی گه‌ڕانه‌وه ماڵ و، به‌سه‌رهاته‌كه‌یان بۆ باوكیان گێڕاوه، باوكیان یه‌كێك له كچه‌كانی نارد به‌دوای، بۆ ئه‌وه‌ی بێته ماڵیان و پاداشی چاكه‌ی بده‌نه‌وه، هه‌روه‌كو خودا ده‌فه‌رموێ: فَجاءَتهُ إحداهُما تمشي عَلى استِحياء قالتْ إنَّ أبي يدْعوكَ لِيجزِيكَ أجرَ ما سَقَيْتَ لنا... (9)، واته: یه‌ك له‌و دوو ئافره‌تانه ـ كه به‌شه‌رمه‌وه ده‌هات، وه‌ك ئه‌وه‌ی شه‌رم فه‌رشێك بێ و له‌سه‌ری بڕوا، ئاوا به‌ڕه‌وشت بوو ـ گوتی: باوكم بانگت ده‌كا تا پاداشی چاكه‌ت بداته‌وه، بۆ ئاوه‌كه‌ی كه بۆ ئێمه‌ت هه‌ڵێنجاوه. له سوننه‌تی پێغه‌مبه‌ریش (صَلّى اللهُ عَلَيْهِ وسَلَّم) دا هاتووه كه ئافره‌تان له كاتی پێویستی له‌ماڵ هاتوونه‌ته ده‌ره‌وه و كاریان كردووه، و به‌شداری جه‌نگ و جیهادیان كردووه و ئاویان داوه‌ته هاوه‌ڵان و برینداریان تیمار كردووه(10)، بۆ نمونه: (( له‌و كاته‌ی كه (سعد) كوڕی (معاذ) ((ره‌زای خودای لێ بێت)) بریندار ده‌بێ له جه‌نگی (أحد) پێغه‌مبه‌ر (صَلّى اللهُ عَلَيْهِ وسَلَّم) ده‌فه‌رموێ: بیبه‌ن بۆ خێمه‌ی (رفيدة) كه له‌ناو مزگه‌وت بوو، بۆ چاره‌سه‌ری، بۆ ئه‌وه‌ی له‌ماوه‌كی نزیكدا سه‌ردانی بكه‌م )). ئه‌و ئافره‌ته یه‌كێك بوو له‌و ئافره‌تانه‌ی كه برینداری تیمار ده‌كرد و خۆبه‌خشانه‌ش خزمه‌تی موسڵمانانی ده‌كرد(11). لێره‌دا پرسیارێك دێته پێش ئایا دروسته بۆ ئه‌و ئافره‌ته‌ی كه پزیشكه، نۆرینگه‌ی (عيادة) كه‌ی بكاته‌وه له ده‌ره‌وه‌ی ماڵ، بۆ پشكنین و چاره‌سه‌ری نه‌خۆشیه‌كانی ئافره‌تان و منداڵان؟ له وه‌ڵامدا ده‌ڵێین: به‌ڵێ / دروسته ئافره‌تی پزیشك نۆرینگه‌ی بكاته‌وه بۆ چاره‌سه‌ری نه‌خۆشیه‌كان، به‌تایبه‌تی نه‌خۆشیه‌كانی ئافره‌تان، به قیاس له‌سه‌ر (رفيدة) ی ئه‌نساری ((ره‌زای خودای لێبێت)) كه برینداری تیمار ده‌كرد، خێمه‌كه‌شی له‌ناو مزگه‌وت بوو، پێغه‌مبه‌ریش (صَلّى اللهُ عَلَيْهِ وسَلَّم) مۆڵه‌تی پێدابوو، هه‌ر بۆیه (سعد) ی بۆ لای ناردبوو تا چاره‌سه‌ری بكا، كه‌واته: خێمه‌ی (رفیده) وه‌كو نۆرینگه‌ی پزیشكی ئێستا وایه، پاشان ئه‌م كاره زۆر سوودی هه‌یه بۆ كۆمه‌ڵگا، به‌تایبه‌تی بۆ ئافره‌تان له جیاتی ئه‌وه‌ی بچنه لای پزیشكێكی پیاوو دامه‌نی خۆیان به‌ده‌ربخه‌ن، ده‌چنه لای ئه‌و پزیشكه ئافره‌ته، لێره‌شدا ئافره‌ته‌كه ئه‌گه‌ر مێردی هه‌بێ، هه‌ق وایه مێرده‌كه‌ی مۆڵه‌تی پێبدا و رێگر نه‌بێ له پێشی، وه ئه‌گه‌ر مێردی نه‌بێ، باوك و برای مۆڵه‌تی بده‌نێ، چونكه كاری ئه‌م ئافره‌ته‌كه خزمه‌تێكی گه‌وره‌یه به كۆمه‌ڵگا، به‌ڵام له هه‌مان كاتیشدا ئافره‌ته‌كه پێویسته كاری ماڵه‌وه‌ی له بیر نه‌چێ و منداڵه‌كانی په‌وه‌رده بكا، یانی هه‌وڵبدا هاوسه‌نگیه‌ك دروست بكا له نێوان كاری ماڵه‌وه و كاری ده‌ره‌وه. ئینجا كاری ده‌ره‌وه وه‌ك خوێندن، پێویسته ئافره‌تان پابه‌ندبن به ئه‌ركه‌كانی شه‌رعی و خۆیان تووشی بێ شه‌رعی نه‌كه‌ن، وه له‌ماڵه‌وه‌ش ئافره‌ت ده‌توانێ خۆی فێره ئه‌و كارانه بكا كه پێویستی پێده‌بێ، وه‌ك دوورمان و دروستكردنی جلوبه‌رگ و خواردن و ده‌رمان و...هتد، جا بۆ خۆی بێ، یانیش بۆ فرۆشتن. باسی سێیه‌م: مه‌رجه‌كانی كاركردنی ئافره‌ت له ئیسلامدا له‌وه‌ی كه باسمان كرد له جۆری یه‌كه‌م و دووه‌م له كاركردنی ئافره‌ت، بۆمان روونده‌بێته‌وه كه له ئیسلامدا ئافره‌ت به چه‌ند مه‌رجێك دروسته كار بكات، هه‌ندێك له‌و مه‌رجانه: 1. كاركردنه‌كه له‌گه‌ڵ سروشت و كه‌سایه‌تی ئافره‌ته‌كه بگونجێت، و كه‌سایه‌تی له‌كه‌دار نه‌كات، هه‌روه‌ها تێكه‌ڵاو نه‌بێ له‌گه‌ڵ پیاوان، وه‌كو په‌روه‌رده‌كردنی منداڵ و بڵاوكردنه‌وه‌ی زانست و زانیاری و كاری پزیشكی و نه‌شته‌رگه‌ری... هتد. 2. به‌هۆی ئه‌م كاركردنه‌ی كاری پیشه‌یی خۆی له ماڵه‌وه له بیر نه‌كات و مافی مێرده‌كه و منداڵه‌كانی پێشێل نه‌كا، ئه‌وه‌ش به‌وه ده‌بێت كارێكی زۆر قورس له‌سه‌ر خۆی دانه‌نێت و هه‌موو كاتێك خۆی خه‌ریك نه‌كا به‌كاری ده‌ره‌وه، به‌ڵكو كاتی كاركردنی دیاریكراو بێت و كاریگه‌ری نه‌بێت له‌سه‌ر پیشه‌كانی تری. 3. چوونی بۆ كاركردن به مۆڵه‌ت و ئیزنی باوكی بێت، یان مێردی ئه‌گه‌ر مێردی هه‌بێ، به‌ڵام لێره‌دا ده‌بێ ئه‌و راستیه‌ش بخینه روو كه به‌داخه‌وه له كۆمه‌ڵگای ئێمه‌دا هه‌ندێ جار سته‌مێكی گه‌وره له ئافره‌تان ده‌كه‌ن، كه به زۆر كار به ئافره‌ت ده‌كه‌ن، بۆ ئه‌وه‌ی بژێوی ژیانیان دابین بكات، بێ ئه‌وه‌ی گوێ بده‌نه جۆری كاره‌كه، ئایا شه‌رعیه، یان ناشه‌رعیه؟، بۆیه له ئه‌نجامدا ئافره‌ته داماوه‌كه تووشی لاڕێی و لادان و كاری سێكسی ده‌بێت، ئه‌مه تاوانێكی گه‌وره‌یه و پێچه‌وانه‌ی شه‌ریعه‌تی ئیسلامه، له ئیسلامدا ئافره‌ت نابێ به زۆر كاری پێبكرێت، مه‌گه‌ر به‌ره‌زامه‌ندی خۆی كاری ده‌ره‌وه بكات، به‌و مه‌رجانه‌ی كه باسمان كردووه، دروسته، ئینجا وه‌كو گوتمان نه‌فه‌قه‌ی ئافره‌ت له‌سه‌ر پیاوه له هه‌موو حاڵه‌ته‌كاندا، كه‌واته: به‌هیچ شێوه‌یه‌ك بۆی نیه زۆر له ئافره‌ت بكا بۆ كاری ده‌ره‌وه. 4. خۆی بپارێزێ له حه‌رام، به‌شێوه‌یه‌كی ناشه‌رعی نه‌چێته سه‌ر كاركردن، جلوبه‌رگی شه‌رعی له‌به‌ر بكات و خۆی بۆ خه‌ڵكی نه‌ڕازێنێته‌وه، پاشان ئه‌و بۆ كاركردن ده‌چێت چ پێویست ده‌كا سه‌رنجی خه‌ڵكی بۆ لای خۆی راكێشێت، و جلوبه‌رگی ته‌سك و سه‌رنج راكێش له‌به‌ر بكات، خوای گه‌وره روو له ئافره‌تانی بڕوادار ده‌كات و ده‌فه‌رموێ: وقل للمؤمنات يغضضن من أبصارهن ويحفظن فروجهنَّ ولا يبدين زينتهنَّ إلا ما ظهر منها وليضربنَ بخمرهنَّ على جيوبهنَّ... (12) ، واته: به ئافره‌تانی بڕوادار بڵێ: با چاویان داخه‌ن و ته‌ماشای پیاوی بێگانه نه‌كه‌ن، هه‌روه‌ها دامه‌نیان بپارێزن له حه‌رام، وه جوانی خۆیان وه ده‌رنه‌خه‌ن بۆ پیاوی بێگانه، مه‌گه‌ر ئه‌وه‌ی كه شاردنه‌وه‌ی زه‌حمه‌ت بێت ـ كه ده‌م و چاوو ناو له‌پی ده‌سته‌كانیانه ـ وه‌با سه‌رپۆشیان بێننه خوارو سینگ و خواره‌وه‌یان پێدا پۆشن، بۆ ئه‌وه‌ی جیاواز بن له‌گه‌ڵ ئافره‌تانی سه‌رده‌می نه‌فامی، چونكه ئه‌وان كاتێك به‌لای پیاوان تێده‌په‌ڕین سینگیان رووت بوو، سه‌رو پرچیشیان دانه‌ده‌پۆشی، خوای گه‌وره له‌م ئایه‌ته پیرۆزه‌دا ئافره‌تانی بڕواداری قه‌ده‌غه كرد له‌م كاره(13). هه‌روه‌ها ده‌فه‌رموێ: وقرنَ في بيوتكنَّ ولا تبرجنَ تبرج الجاهلية الأولى وأقمن الصلاةَ وآتين الزكاةَ وأطِعنَ اللهَ ورسوله... (14)، واته: له ماڵی خۆتان بمێننه‌وه و ده‌رمه‌كه‌ون وه‌كو ئافره‌تانی سه‌رده‌می نه‌فامی پێشوو، وه نوێژ بكه‌ن و زه‌كات بده‌ن و، له فه‌رمانی خوداو پێغه‌مبه‌ر ده‌رمه‌چن. له ژێر سێبه‌ری ئه‌م ئایه‌ته پیرۆزه‌دا چه‌ند شتێكمان بۆ ده‌رده‌كه‌وێ: یه‌كه‌م: خوای گه‌وره فه‌رموویه‌تی: (في بيوتكنَّ) ، واته ماڵه‌كانتان، ماڵه‌كانی پاڵداوه‌ته لای ئافره‌تان، كه‌واته: ماڵی سه‌ره‌كی ئافره‌ت، ماڵه‌وه‌یه، له كاتی پێویست نه‌بێ نه‌چێته ده‌ره‌وه. دووه‌م: ئافره‌ت دروسته بۆ كاری پێویست بچێته ده‌ره‌وه، چونكه خوای گه‌وره له‌و ئایه‌ته پیرۆزه‌دا نه‌یفه‌رمووه: نابێ ئافره‌ت بچنه ده‌ره‌وه، به‌ڵكو فه‌رموویه‌تی وه‌كو ئافره‌تانی نه‌فامی نه‌چنه ده‌ره‌وه، كه ئه‌وان سینگ و مل و لاق و جوانی خۆیان ده‌رده‌خست بۆ پیاوان. سێیه‌م: ئیمامی (القرطبي) ((ره‌حمه‌تی خوای لێبێت)) له لێكدانه‌وه‌ی ئه‌و ئایه‌ته‌دا ده‌فه‌رموێ: ((معنى هذه الآية: الأمر بلزوم البيت وإن كان الخطاب لنساء النبي صَلّى اللهُ عَلَيْهِ وسَلَّم فقد دخل غیرهن فیه بالمعنی...)) (15)، واته: ئه‌و ئایه‌ته پیرۆزه فه‌رمان ده‌كا به مانه‌وه له ماڵ، جا هه‌رچه‌نده خوای گه‌وره له‌و ئایه‌ته‌دا روو له خێزانه‌كانی پێغه‌مبه‌ر ده‌كا ((درودی خوای له‌سه‌ر بێت)) كه له ماڵی خۆیان بمێننه‌وه، به‌ڵام ئافره‌تانی موسڵمانانیش ده‌گرێته‌وه به گشتی)). وه له كاتی چوونه ده‌ریان بۆ كارێكی پێویست به جلوبه‌رگی شه‌رعی بچنه ده‌ره‌وه، ئینجا ئه‌مه وه‌كو گوتمان ته‌نها خێزانه‌كانی پێغه‌مبه‌ر ناگرێته‌وه، به‌ڵكو یاسایه‌كه گشتیه و هه‌موو ئافره‌تی موسڵمان ده‌گرێته‌وه، هه‌روه‌كو له زانستی (أصول الفقه) دا هاتووه كه (العبرة بعموم اللفظ لا بخصوص السبب) ، واته: په‌ندو ئامۆژگاری به واتای گشتی ووشه‌كه‌یه، نه‌ك به هۆی تایبه‌تی هاتنه خواره‌وه‌ی ده‌قه‌كه. ئینجا خوای گه‌وره له‌و ئایه‌ته پیرۆزه‌دا فه‌رمان به خێزانه‌كانی پێغه‌مبه‌ر ده‌كا ((درودی خوای له‌سه‌ر بێت)) كه جێگیر بن له ماڵی خۆیان و، پۆشاكی شه‌رعی له‌به‌ر بكه‌ن و له كاتی هاتنه ده‌ره‌وه‌یان چاو له ئافره‌تانی نه‌فامی نه‌كه‌ن، خێزانه‌كانی پێغه‌مبه‌ریش پاكترین و به‌ره‌وشترین ئافره‌ت بووینه، كه‌واته: بۆ ئافره‌تانی تر زیاتر ئه‌م فه‌رمانه ده‌یان گرێته‌وه. چواره‌م: جیاوازی هه‌یه له ووشه‌ی (الجاهلية الأولى) ، واته: نه‌فامی پێشوو، هه‌ندێك ده‌ڵێن: ئه‌و سه‌رده‌مه‌یه كه پێغه‌مبه‌ر (إبراهیم) ((سه‌لامی خوای له‌سه‌ر بێت)) له دایك بووه، كه ئافره‌ت له كاتی هاتنه ده‌ره‌وه‌ی له ناوه‌ڕاستی رێگا ده‌رۆیشت و خۆی جوان ده‌كرد بۆ پیاوان، (الحكم) كوڕی (عیینه) ده‌ڵێ: سه‌رده‌می نه‌فامی پێشوو له نێوان (آدم) پێغه‌مبه‌ر و (نوح) پێغه‌مبه‌ره ((سه‌لامی خوایان له‌سه‌ر بێت)) كه (800) ساڵه، (إبن عباس) ((ره‌زای خودای لێبێت)) ده‌فه‌رموێ: له نێوان (نوح) و (إدریس) ه...))(16). چه‌نده‌ها رای تریش هه‌یه كه به پێویستی نازانین هه‌موو رایه‌كان بهێنینه‌وه، ئه‌وه‌ی كه پێویسته بزانین سه‌رده‌می نه‌فامی پێشوو، سه‌رده‌می پێش ئایینی ئیسلام بوو، كه ئافره‌ت به جلێكی ته‌سك و سه‌رنج راكێش ده‌هاته ده‌ره‌وه و خۆی دانه‌ده‌پۆشی، هه‌روه‌ك ئێستا كه زۆر له ئافره‌تان به‌م شێوه‌ی نه‌فامی پێشوو دێنه ده‌ره‌وه، و به دوای مۆدیلات و داب و نه‌ریتی بێباوه‌ڕان ده‌كه‌ون. وه له ووشه‌ی ((الجاهلية الأولى)) ، ((نه‌فامی پێشوو)) مانی ئه‌وه نیه كه نه‌فامیه‌كی تریش هه‌یه، نه‌خێر، به‌ڵكو سه‌رده‌می پێش ئیسلام پێی ده‌گوترێ، سه‌رده‌می نه‌فامی، بۆ نمونه: ده‌ڵێن: شاعیری سه‌رده‌می نه‌فامی، یان (إبن عباس) ده‌ڵێ: (سمعت أبي يقول في الجاهلية: اسقنا) (17)، واته: ((گوێم له باوكم بوو له‌سه‌رده‌می نه‌فامی ده‌یگووت: ئه‌ی خودایه بارانمان بۆ ببارێنه)). كه‌واته: مه‌به‌ست له ئایه‌ته پیرۆزه‌كه ئه‌وه‌یه كه ئافره‌تانی موسڵمان پێچه‌وانه‌ی ئافره‌تانی سه‌رده‌می نه‌فامی بكه‌ن، له جلوبه‌رگ له‌به‌ر كردن و له رۆیشتنیان و له هه‌موو شتێكیان. 5. خۆی بڕازێنێته‌وه به ته‌قواو له خواترسان، ئه‌وه‌ش ده‌بێته مایه‌ی ئه‌وه‌ی كه شه‌ره‌ف و كه‌رامه‌تی بپارێزرێت. باسی چواره‌م: ئایینی ئیسلام وه‌كو رۆژئاوا نیه له كارپێكردنی ئافره‌ت شتێكی به‌ڵگه نه‌ویسته كه وڵاتانی رۆژئاوا، و ئه‌مریكا و روسیا ... هتد، ئازادیه‌كی ره‌هایان داوه‌ته ئافره‌ت، بێ هیچ سنوورێك، وه‌كو پیاو كارده‌كا له كارگه‌كان و كۆمپانیاكان و دام و ده‌زگاكانی حكومه‌ت، بێ گوێدانه ئه‌وه‌ی كه كاره‌كه بۆ ئافره‌ته‌كه ده‌گونجێ یان نا، یانی پێیان شتێكی ئاساییه ئافره‌ت بچێ ئاوده‌ستخانه‌ی ماڵه‌كان پاك بكاته‌وه، یان هه‌ر كارێكی تر بكا كه بۆی گونجاو نه‌بێ، بۆیه له ئه‌نجامی ئه‌مه‌دا په‌یوه‌ندی خێزان له ناویاندا تێك چووه و، تووشی زۆر گیرو گرفت بوونه، و كێشه‌ی كۆمه‌ڵایه‌تیان زۆر بووه، هه‌ر بۆیه رۆشنبیران و چاوساغه‌كانیان به‌ده‌نگێكی به‌رزه‌وه خه‌ڵكی خۆیان ئاگادار كردۆته‌وه له مه‌ترسی ئه‌مه‌دا، و ئاگاداری ئافره‌تانیان كردۆته‌وه كه بگه‌ڕێنه‌وه ماڵه‌وه و ئه‌ركه‌كانی ماڵه‌وه جێبه‌جێ بكه‌ن، بۆ ئه‌وه‌ی پارێزگاری له خێزان بكه‌ن و په‌یوه‌ندی خێزان تێك نه‌چێ، جا لێره‌دا قسه‌ی هه‌ندێ زانای ئه‌وروپی ده‌هێنینه‌وه: 1. زانای ئینگلیز (سامویل سمایلس) ده‌ڵێ: (( له ئه‌نجامی ئه‌و یاسایه‌ی كه رێی به ئافره‌تاندا كار بكه‌ن له كارگه‌كان، بۆ ئه‌وه‌ی داهاتی وڵات زیاد بێ، ئه‌وه‌بوو ژیانی هاوسه‌رایه‌تی و خێزانی تێكدا، چونكه ئه‌م كاركردنه هێرشێك بوو بۆ كاری ماڵه‌وه، و په‌یوه‌ندی خێزان و په‌یوه‌ندی كۆمه‌ڵایه‌تی بچڕاند، به‌هۆی ئه‌وه‌ی كه ژنه‌كه له مێردو منداڵه‌كان و خزم و كه‌سانی دووركه‌وته‌وه و لێیان دابڕا، ئاكامه‌كه‌ی ته‌نها ئه‌وه بوو، بووه هۆی له‌ناوچوون و دابه‌زینی ره‌وشتی ئافره‌ت، له راستیدا پیشه‌ی راسته‌قینه‌ی ئافره‌ت ئه‌وه‌یه كه كاری ماڵه‌وه بكات و منداڵه‌كانی په‌روه‌رده بكا، و زێده‌ڕۆیی نه‌كا له ژیانی، و له‌گه‌ڵ دابینكردنی پێداویستیه‌كانی ماڵ، به‌ڵام كارگه‌كان وایان له ئافره‌تان كرد، كه ئه‌ركه‌كانی ماڵه‌وه نه‌كه‌ن و له‌خۆیان داڕنن، بۆیه ماڵه‌كان تێكچوون و منداڵه‌كانیش له‌سه‌ر بێ په‌روه‌ده‌یی گه‌وره‌بوون، و فڕێدران و بایه‌خیان پێ نه‌درا، خۆشه‌ویستی نێوان ژن و مێرد كوژاوه، ئافره‌ت له ده‌ره‌وه و له كاركردن پیاوێكی تری بووه هاوڕێ و خۆشه‌ویست، تا وای لێهات بووه مایه‌ی مه‌ترسی له داڕووخانی ره‌وشت و به‌ها به‌رزه‌كان))(18). 2. (إيدا أولين) كه پزیشكێكی ئافره‌تی ئه‌مریكیه، ده‌ڵێ: (( هۆی كێشه‌كان و تێكچوونی خێزان له ئه‌مریكا، و زۆربوونی تاوان و كاره‌سات له كۆمه‌ڵگا، ده‌گه‌ڕێته‌وه بۆ ئه‌وه‌ی كه ئافره‌ته‌كان ماڵی خۆیان به‌جێهێشت، ئینجا كێشه‌یان زیاتر بوو، بووه مایه‌ی دابه‌زینی ره‌وشتیان، هه‌روه‌ها ئه‌و پزیشكه بانگی دایكه‌كان ده‌كا به‌زووترین كات بگه‌ڕێنه‌وه بۆ كاری ماڵه‌وه، بۆ ئه‌وه‌ی ره‌وشتیان بگه‌ڕێته‌وه و منداڵه‌كانیش په‌روه‌رده ببن و بێبه‌ش نه‌بن له چاودێری كردنی دایكیان، كه كاری كردووه بۆ به‌رزبوونه‌وه‌ی ئاستی ئابووریان، ئینجا ده‌ڵێ: لێكۆڵینه‌وه‌كان و ئه‌زموونه‌كان ئه‌وه‌یان ده‌رخستووه كه گه‌ڕانه‌وه‌ی ئافره‌ته‌كان بۆ كاری ماڵه‌وه تاكه رێگایه بۆ چاره‌سه‌ركردن و رزگاربوونی ئه‌و نه‌وه‌یه‌ی كه تووشی لادان و خراپه‌كاری بووه ))(19). 3. له راپرسیه‌كی نوێدا كه په‌یمانگای (غالوب) له ئه‌مریكا پێی هه‌ڵساوه، ده‌رباره‌ی زانینی رای ئه‌و خێزانانه‌ی كه له ده‌ره‌وه‌ی ماڵ كار ده‌كه‌ن، ئه‌نجامه‌كه‌ی ئه‌وه‌بوو كه ئافره‌تی ئه‌مریكی زۆر ماندووه، 65% له ئافره‌ته‌كانی ئه‌مریكی پێیان باشتره بگه‌ڕێنه‌وه ماڵ، ئینجا خاتوو (إیدا أولین) له‌دوای ئه‌وه‌ی كه باسی ئه‌و راپرسیه و ئه‌نجامه‌كه‌ی كردووه، ده‌ڵێ: ئافره‌ت له سه‌ره‌تادا به‌هۆی كاركردنی وای ده‌زانی كه گه‌یشتۆته چله‌پۆپه، به‌ڵام ئه‌وڕۆ كه تووشی لاڕێی بووه، زۆری پێخۆشه بگه‌ڕێته‌وه ناو هێلانه‌ی خۆی و خۆی یه‌كلایی بكاته‌وه بۆ باوه‌شدانی بێچووه‌كانی ))(20). 4. (جیوم فربرو) لێكۆله‌ره‌وه‌ی به‌ناوبانگ ده‌ڵێ: ((له ئه‌وڕوپا زۆر ئافره‌ت هه‌نه، كه ئیش و كاری پیاوه‌كان ده‌كه‌ن، له ئه‌نجامدا وایان لێدێت واز له هاوسه‌رگیری دێنن، ئه‌وانه جێی خۆیه‌تی ناویان لێ بنێێن به جنسی سێ هه‌م، یانی نه پیاون نه ئافره‌ت))(21). به‌ڵێ: ئافره‌ت له ئه‌وڕوپا ئه‌وه حاڵیتی، لێره‌شدا هه‌ندێ له‌وانه‌ی كه بانگه‌شه‌ی مافه‌كانی ئافره‌تان ده‌كه‌ن و ده‌یانه‌وێ له هه‌موو شتێكدا ئافره‌تانی ئێمه چاو له وان بكات و دوور بكه‌وێته‌وه له ئیسلامه‌تی و له خێزان و ره‌وشت به‌رزی، بۆ ئه‌وه‌ی ئازاد بێت و ژیانێكی خۆش بباته سه‌ر، به‌ڵام خه‌یاڵیان خاوه، ئه‌وان له ناوه‌خۆشیان خه‌ڵك باوه‌ڕ و متمانه‌یان پێناكات، ده‌زانن هه‌راو خه‌میان بۆ چ ئامانج و مه‌رامێكه، چ جای ئه‌وه‌ی بێن و خۆیان بكه‌نه ده‌مڕاست و به‌ناوی ئافره‌تانی ئێمه قسان بكه‌ن...