ئایا لە میراتدا مێینە بەشی کەمترە لە نێرینە.؟

دیارە زۆر جار ئەم بابەت و پرسیارە ئەوروێژندرێت لە لایەن کەسانێکەوە مەبەستیان ڕەخنە گرتنە لە ئیسلام! وە هەندێ جاریش بوەتە پرسیاری موسڵمانان کە بۆ ئیسلام لە میراتدا نیوەی پیاوی بۆ ڕەوا بینیون! من لێرەدا نامەوێ بە بەڵگەی ئەقڵی وەڵامی ئەو گومانە بدەمەوە کە پێم وایە زۆرن ئەو هۆکارانەی دەری دەخات پیاو بارگرانی ژیانی زیاتر لە سەرە لە ئافرەت، بەڵام ئەوەی ئەمەوێ باسی بکەم شیکاری ئیسلامە لە سەر میراتی ئافرەتان کە چۆن بەشی خۆیان دەبەن و ئایە هەموو کات نیوەی بەشی نێرینە دەبەن؟ 
سەرەتا ئەبێ ئەوە بزانین ئەو کەسانەی میرات دەبەن بە فەرز( أصحاب الفروض) دوانز(12) کەسن و ئەمان شایەنی میراتن و لە هەموو کەس لە پێشترن، وه لە کاتی بونی ئەماندا کەسی تر میرات نابات، جا ئەم دوانزە جۆرە زۆربەیان ئافرەتن، کە بەم شێوەیە: چواری نێرینەن( مێرد، باوک، برای دایکی، باپیرە). هەشتیان لە ئافرەتانن(کچ، کچی کوڕ، خوشکی دایکی و باوکی، خوشکی باوکی، خوشکی دایکی، هاوسەر، دایک، داپیرە) کەواتە لەو دوانزە ژمارەی نێرینە تەنها چوار بوون، پاشان ئەوە بەزەیی خوای گەورەیە بە ئافرەتان کە بەشی بۆ دیاری کردون جا هەرچەند بێت ئەو بەشەو نەیداوەتە دەستی پیاوان نەبادا بە ئارەزوی خۆیان بەشیان بدەن. 
وە ئەگەر بە وردی تەماشای یاسای میرت بکەین لە ئیسلامدا بۆمان دەر ئەکەوێ ئافرەتان لەم چوار جۆرە بەدەر نین بە پێی جێگەکەیان لە خێزاندا:

#یەکەم: مێینە نیوەی نێرینە دەبات، تەنها لە چوار کاتدایە:
١- خوشک لە کاتی بونی براکەیدا، خوای گەورە ئەفەرموێت(للذكر مثل حظ الأنثيين) کە مەبەست لەم ئایەتە لێرەدا ئەم جۆرەیانە. 
٢- دایکی مردوو لە کاتی بونی باوکی مردوداو مردوەکەش هاوسەرو منداڵی جێ نەهێڵابێت(فإن لم يكن له ولد وورثه أبواه فلأمه الثلث).
٣- خوشکی دایک و باوکی یان باوکی، لە کاتی بوونی برای دایک و باوکی یان برای باوکی( وان كانوا إخوة رجالا ونساء فللذكر مثل حظ الانثيين).
٤- ژن کاتێ مێرەکەی بمرێ میراتەکەی نیوەی میراتی پیاوەکەی ئەبێت گەر خۆی بمردایە، واتە ژن کە مێردی مرد و منداڵی نەبوو یەک لە سەر چوار  ئەبات، بەڵام کە ژن بمرێ و منداڵ نەبێ پیاوی نیوە دەبات، وە گەر پیاو بمرێ و منداڵی هەبێ هاوسەرەکەی هەشت یەک دەبات، بەڵام گەر ژن بمرێ و منداڵ هەبێ پیاوی چوار یەک دەبات، لەم کاتەشدا ئافرەت نیوەی پیاو دەبات(  وَلَكُمْ نِصْفُ مَا تَرَكَ أَزْوَاجُكُمْ إِن لَّمْ يَكُن لَّهُنَّ وَلَدٌ ۚ فَإِن كَانَ لَهُنَّ وَلَدٌ فَلَكُمُ الرُّبُعُ مِمَّا تَرَكْنَ ۚ مِن بَعْدِ وَصِيَّةٍ يُوصِينَ بِهَا أَوْ دَيْنٍ ۚ وَلَهُنَّ الرُّبُعُ مِمَّا تَرَكْتُمْ إِن لَّمْ يَكُن لَّكُمْ وَلَدٌ ۚ فَإِن كَانَ لَكُمْ وَلَدٌ فَلَهُنَّ الثُّمُنُ مِمَّا تَرَكْتُم ۚ مِّن بَعْدِ وَصِيَّةٍ تُوصُونَ بِهَا أَوْ دَيْنٍ). 
جگە لەم چوار جۆرە هیچ کات ئافرەت نیوەی پیاو نابات لە میراتدا. 

#دووەم: ئافرەت و پیاو هێندەی یەک دەبەن، کە لە هەشت کاتدایە:
١-دایک لە گەڵ باوکدا و کاتێک کوڕێک یان دوو کوڕ و زیاتر و هەندێ جار کچێکیش. 
٢-کاتێک کۆبێتەوە برای دایکی لەگەڵ چەند خوشکی دایکی( وَإِن كَانَ رَجُلٌ يُورَثُ كَلَالَةً أَوِ امْرَأَةٌ وَلَهُ أَخٌ أَوْ أُخْتٌ فَلِكُلِّ وَاحِدٍ مِّنْهُمَا السُّدُسُ ۚ فَإِن كَانُوا أَكْثَرَ مِن ذَٰلِكَ فَهُمْ شُرَكَاءُ فِي الثُّلُثِ) 
٣- ئافرەتێک بمرێ، مێرد و دایک و چەند براو خوشکێکی دایکی و برای دایک و باوکی مابێ لە پاش خۆی. ئەم بابەتە لە زانستی میراتدا پێی ئەوترێ(المشترکە). 
٤- گەر کەسێ بمرێ هیچ مێراتگری لە دوای خۆی بەجێنەهێڵابێ جگە لە ئافرەتێک، لەم کاتەدا گەر ئەو جێماوە پیاویش بێت وەک یەک هەموو ماڵەکە دەبەن. 
٥- خوشکی دایک و باوکی لە گەڵ برای دایک و باوکی کۆبنەوە، بۆ نمونە ئافرەتێک بمرێ پیاوی هەبێ و برای هەبێ، یاخود خوشکی دایک و باوکی هەبێ، لەم کاتەدا خوشکەکە وەک براکەی بەش دەبات. 
٦- خوشکی دایکی لە گەڵ برای دایک و باوکی کۆبنەوە، بۆ نمونە، ئافرەتێک بمرێ مێرد و دایک و خوشکی دایکی و برای دایک و باوکی مابن. 
٧-ئافرەت و پیاو وەک یەکن لەوەی هیچ کەس ناتوانی بەربەستیان بێت بۆبوەرگرتنی میرات(الحجب) کاتێک( ژن و مێرد، کچ و کوڕ، باوک و دایک) بن. 
٨- کاتێک مردویەک بمرێ هیچ کەس نەبێ بە فەرز و عەسەبە میراتی لێ بگرێ، تەنها خاوەن ڕەحم بونی هەبێ لەو کاتەدا پیاو ئافرەت وەک یەک بەش دەبەن. خاوەن ڕەحم ئەوەیە خزمی مردوەکەیە بەڵام نە بە فەرز نە بە عەسەبە بەش نابات.

#سێهەم:  ئافرەتان لە پیاوان زیاتر دەبەن لە میراتدا.
لێرەدا بۆ ئەوەی باشتر لەم باسەیان تێبگەین ئەچینە سەر ئەو بەشانەی قورئان دیاری کردوون، تا بزانین لەو بەشانە چەندیان ڕەگەزی مێ زیاتری ئەبەن لە میراتا.
خوای گەورە لە قورئانی پیرۆزدا باسی شەش جۆری فەرزی کردوە، واتە ئەوانەی بە فەرز میرات ئەبەن لەم شەش جۆرە دەرناچن بە هەردوو ڕەگەزەوە، بەڵام جۆرێکی تریشمان هەیە لە قورئاندا نەهاتوە کە(ثلث الباقي) پێ ئەوترێ. جا ئەو شەش بەشەش ئەمانەن(الثمن، السدس، الربع، الثلث، النصف، الثلثان) واتە( یەک لەسەر هەشت، یەک لەسەر شەش، یەک لەسەر چوار، یەک لەسەر سێ، نیوەی ماڵ، دوو لەسەر سێ).
جا بە تەماشا بکەین بزانین چۆن ئافرەت زیاتر دەبات:
١- هەشت لەسەر یەک: تەنها بەشی ئافرەتە مێردی بمرێ و منداڵی هەبێ. 
٢-یەک لەسەر شەش: هەشت کەس ئەیبات، لەو هەشت کەسە سێیان پیاون و پێنجیان ئافرەتن. 
٣- یەک لەسەر چوار: دوو تاقم ئەیبەن کە ژن و مێردن. 
٤-یەک لەسەر سێ: سێ تاقم ئەم بەشە ئەبەن کە دوانیان ئافرەتن، هەر یەکەیان بەمەرجی خۆی، دایک و خوشکی دایکی و برای دایکی. 
٥- نیوەی ماڵ: پێنج کەس ئەیبەن، چواریان ڕەگەزی مێیە و یەکێکیان ڕەگەزی نێرە، کە ئەمانەن، پیاو، کچ، کچی کوڕ، خوشکی دایک و باوکی، خوشکی باوکی. دیارە ئەمانە هەر یەکەو بە مەرجی خۆی نیوە ئەبات. 
٦-دوو لەسەر سێ: ئەم بەشە تەنها ئافرەت ئەیبات و پیاو هیچ بەشی نیە لەمەدا.
ئێستە بۆمان ڕوون بویەوە لەم شەش بەشەی خوای گەورە باسی کردوون ڕەگەزی مێینە زۆرترین بوون، وە زۆر جاریش لە بابەتی میراتدا ئافرەت زیاتر دەبات لە پیاو، بەڵام بەداخەوە باس ناکرێت، گەر لەبەر درێژی بابەتەکە نەبێ چەندین نمونە باس دەکەم، بەڵام هەر بۆ زانین یەک بمونە دێنمەوە، پیاوێک بمرێ و(48)گەڵای هەبێ و ئەمانە لە دوای خۆی جێ بهێڵێ، ١- خێزانی. ٢-دایکی. ٣- دوو خوشکی دایکی. ٤-دوو برای دایک و باوکی. لەم کاتەدا بەم شێوە دەبێت میراتیان:
_خێزانی: دوانزە بەش دەبات.
_ دایکی: هەشت بەش دەبات.
_ هەردوو خوشکەکە: شانزە بەش دەبەن.
_ هەردوو براکە: دوانزە ئەبەن.
لێرەدا خوشک زیاتری برد لە برا.

#چوارەم: ئافرەت بەش دەبات بەڵام پیاو بەش نابات لە کاتێکدا هەردوکیان لەیەک ئاستان بۆ مردوەکە، لە بەشێک لە دابەشکردنەکا
نێرینە بەشی نیە، بەڵام ئەو نێرینە ڕگەزی بەرانبەر بوایە بەشی دەبوو. وە هەروەها داپیرە لە زۆر کاتدا بەش دەبات بەڵام باپیرە نایبات.

ئەوەی گرنگە ئێمەی موسڵمان بیزانین و جێبەجێی بکەین، ئەوەیە هیچ کات ئیسلام ستەمی لە ئافرەت نەکردوە نە لەبابەتی میراتداو نە لە بابەتەکانی تردا، وە بەداخەوە خەڵکانێک لەم ڕۆژگارەدا بە چەندین فێڵ ئافرەت بێبەش ئەکەن لە میرات! کە بەڕاستی بێبەش کردنی ئافرەت لە میرات لە نەریتی جاهیلی پێش ئیسلامە، وەک زەیدی کوڕی سابت ئەفەرموێت( من عمل الجاهلية أن يرث الرجال دون النساء).
بۆ زیاتر شارەزابوون لەم باسە تەماشای ئەم سەرچاوانە بکەن:
١-إعلام النبلاء بأحكام ميراث النساء: الشيخ محمد بن عبدالله إمام. 
٢-حكمة التفاضل في الميراث بين الذكور والإناث: عبدالله بن زيد آل محمود. 
٣-ميراث المرأة في الإسلام رؤية مقارنة: ندى جواد نوري.
٤- ميراث المرأة وقضية المساواة: د. صلاح الدين سلطان.

✍️ شاخوان سيامنصوري