لە چی کاتێکدا غەیبەت کردن دروستە.؟ دیارە غەیبەت کردن پێغەمبەری ئیسلام خۆی پێناسەی کردوە کە باسکردنی براو خوشکتە بە شتێک کە تێیدا بێت و لە کاتی باسەکەدا لەوێ نەبێ و پێی ناخۆش بێت. پاشان لەگەڵ ئەوەی ئەو غەیبەت کردنە یەکێکە لە تاوانە گەورەکان و ناردنی باڵانسی چاکەتە بۆ کەسی بەرانبەرت لە هەندێ کاتدا ڕێگەی پێ دراوە گەر موسڵمان پەنای بۆ بەرێت، ئەو کاتانەی غەیبەتی تێیدا ڕێگە پێدراوە شەش کات و حاڵەتن و جگە لەوکاتانە نادروستە، بەکورتی غەیبەت کردن سێ جۆرن، یەکەم حەرامە، دووەم واجبە، سێهەم ڕێگەی پێدراوە، کە ئەویش شەش حاڵەتەو لێرەدا جێگەی باسی ئێمەیە کە ئەمانەی خوارەوەن: یەکەم: کاتێ کەسێک ستەمت لێ دەکات. لەم کاتەدا بە پێی پێویست و بۆ باسکردنی ئەو ستەمەی لێی کردوی دروستە باسی بکەی لە جێیەک کە سودی هەبێ باسەکە. بەڵگەی دروستی بەڵگەی ئەوەی کە دروستە لەم کاتەدا باسی کەسێک بکەی کە ستەمی لێ کردوی، بڵێ فڵان کەس ستەمی لێ کردووم، چیرۆکی پێغەمبەر و ئەو ئافرەتەیە کە جابری کوڕی عبداللە بۆمان باس دەکات کە دەقەکەی بەم شێوەیە: " خَرَجْنَا مَعَ رَسُـولِ اللَّهِ صلى الله عليه وسلم حَتَّى جِئْنَا امْرَأَةً مِنَ الأَنْصَارِ فِي الأَسْوَاقِ فَجَاءَتِ الْمَرْأَةُ بِابْنَتَيْنِ لَهَا فَقَالَتْ يَا رَسُـولَ اللَّهِ هَاتَانِ بِنْتَا ثَابِتِ بْنِ قَيْسٍ قُتِلَ مَعَكَ يَوْمَ أُحُدٍ وَقَدِ اسْـتَفَاءَ عَمُّهُمَا مَالَهُمَا وَمِيرَاثَهُمَا كُلَّهُ فَلَمْ يَدَعْ لَهُمَا مَالاً إِلاَّ أَخَذَهُ فَمَا تَرَى يَا رَسُولَ اللَّهِ فَوَاللَّهِ لاَ تُنْكَحَانِ أَبَدًا إِلاَّ وَلَهُمَا مَالٌ. فَقَالَ رَسُـولُ اللَّهِ صلى الله عليه وسلم: "يَقْضِى اللَّهُ فِي ذَلِكَ". قَالَ وَنَزَلَتْ سُورَةُ النِّسَاءِ ﴿ يُوصِيكُمُ اللَّهُ فِي أَوْلاَدِكُمْ... ﴾. واتە: جابری کوڕی عبداللە فەرمووی لەگەڵ پێغەمبەر درودی خوای لێ بێت دەرچوین ئافرەتێکی خەڵکی شاری مەدینەمان لە بازاڕ پێ گەشت و دوو کچۆڵەی هێنا لەگەڵ خۆی و ووتی: ئەی پێغەمبەر ئەم دوانە کچی سابتی کوڕی قەیسن کە لەگەڵ جەنابتانا بوو لە ئوحود کوژرا، جا مامیان هەرچی لە دوای باوکیان جێمابوو لێیانی داگیر کردو هیچی پێ نەداون! بڕیاری تۆ چیە ئەی پێغەمبەری خوا؟ چونکە سوێند بەخوا کەس مارەیان ناکات ئاوا بێ ماڵ و دارایی بن، پێغەمبەری خوا فەرمووی:" خوای گەورە بڕیار ئەدات لە بارەیانەوە" پاشان ئەم ئایەتە پیرۆزەیان لەسەر هاتە خوار﴿ يُوصِيكُمُ اللَّهُ فِي أَوْلاَدِكُمْ ﴾. پاشان پێغەمبەر بانگی ئافرەتەکەو کابرای کردو بەو شێوە دابەشی کرد کە خودا بۆی دانابوون. ئەوەی مەبەستمانە ئەو ئافرەتە هاتە خزمەتی پێغەمبەری خوا باسی ئەو پیاوەی کردو غەیبەت بوو، بەڵام چونکە ستەمی لێ کردبوون باسەکە دروست و شورعیە. دووەم: بۆ ڕوون کردنەوەو پرسیار کردن لە بابەتە شەرعیەکان. بەڵگەی دروستی ئیمامی بوخاری و موسلم بۆمان ئەگێڕێنەوە بەسەنەدی خۆیان، کە هیندی خێزانی ئەبوو سوفیان هاتۆتە خزمەتی پێغەمبەری خودا وتویەتی: " يَا رَسُولَ اللَّهِ إِنَّ أَبَا سُفْيَانَ رَجُلٌ شَحِيحٌ فَهَلْ عَلَىَّ جُنَاحٌ أَنْ آخُذَ مِنْ مَالِهِ مَا يَكْفِينِي وَبَنِيَّ" قَالَ: "خُذِي بِالْمَعْرُوفِ". واتە: ئەی پێغەمبەری خوا ئەبوو سوفیانی هاوسەرم کەسێکی ڕەزیلە ئەوەندە پارەمان پێ نادات بەشمان بکات! ئایە دروستە بەشی خۆم و منداڵەکان هەڵگرم لە پارەکەی بێ ئەوەی خۆی بزانێت؟ فەرمووی: بەڵێ بەشی خۆتانی لێ هەڵگرن بەڵام زیاتر نا. لێرەدا مەبەستمان ئەوەیە هاتۆتە خزمەتی پێغەمبەری خوا باسی ڕەزیلی هاوسەری کردوە کە غەیبەتە، بەڵام لەو کاتەو هاوشێوەکانی دروستە. سێهەم: ئاگادار کردنەوەی موسڵمانان لێی بە پێی پێویست. بەڵگەی دروستی: هەموو بابەتی( جرح وتعديل) لە زانستی فەرموودە ئەچێتە ئەم بوارەوە، بەڵگەشیان فەرمودەکەی پێغەمبەری خودایە کە ئیمامی موسلم بۆمان ئەگێڕێتەوە کاتێک فاتیمەی کچی قەیس هاتۆتە خزمەتی پێغەمبەرو پرسیاری لێ کردوە دەربارەی ئەوەی دوو کەس هاتۆنەتە داوای بۆ هاوسەرگیری کە ئایە شوو بەکامیان بکەم؟ پێغەمبەری خوا لە وەڵامدا فەرمووی: " أَمَّا أَبُو جَهْمٍ فَلاَ يَضَعُ عَصَاهُ عَنْ عَاتَقِهِ وَأَمَّا مُعَاوِيَةُ فَصُعْلُوكٌ لاَ مَالَ لَهُ انْكِحِي أُسَامَةَ بْنَ زَيْدٍ".واتە: ئەبوو جهم(عبيد بن خذيفة) زۆر توڕەیەو دار لەسەر شانی داناگرێت، پاشان ئەوی تریان کە موعاویەیە زۆر بێ پارەیەو هیچی نیە، بۆیە شوو بە ئوسامەی کوڕی زەید بکە باشترە بۆ تۆ. مەبەستم لێرەدا ئەوەیە پێغەمبەری خوا باسی خراپی دوو کەسی کرد کە توڕەی و بێ پارەیەو ئافرەتیش بە تایبەت لەکاتی شوکردندا حەزی لە کەسی پارەدارە نەک ڕووت و ڕەجاڵ. چوارەم: کەسێک بە ئاشکرا تاوان بکات یاخود موسڵمان نەبێت. بەڵگەی دروستی: هەردوو ئیمامی بەڕێزی فەرموودە (البخاري ومسلم) بۆمان ئەگێڕنەوە کەسێک داوای کرد بێتە خزمەتی پێغەمبەری خوا پرسیان پێکرد و فەرمووی: "ائْذَنُوا لَهُ فَبِئْسَ أَخُو الْعَشِيرَةِ". با بێتە ژوور بەڕاستی کەسێکی خراپە. جا ئیمامی ابن حجر العسقلاني لە ڕاڤەی ئەم فەرموودە ئەفەرموێ: فِيە جَوَاز غِيبَة أَهْل الْكُفْر وَالْفِسْق. پێنجەم: بۆ ناساندنی زیاتر. ئەم جۆرەیان کەسانێک ئەگرێتەوە بە شتێک بەناوبانگن بۆ نمونە وەک( کوێر، شەل، کەڕ، ڕەش، لاڵ، کەچەڵ، کۆسە..). بەڵگەی دروستی: قورئانی پیرۆز باسی عبداللەی کوڕی ئوم مەکتوم ئەکات کە نابینا بوو فەرمووی:(عبس وتولى أن جاءه الأعمى). ئەم ئایەتە پیرۆزە بە نابیناکە ناوی هێنا. پاشان عبداللەی کوڕی ئیمامی عمر ئەفەرموێت:"كَانَ لِرَسُولِ اللَّه صلى الله عليه وسلم مُؤَذِّنَانِ بِلَال وَابْن أُمّ مَكْتُوم الْأَعْمَى". رواه مسلم. وەگەر تەماشای مێژوی ئیسلام بکەین چەندین زانا بە یەکێک لەو ناونیشانانە ناسراون کە لە بنچینەدا نابێ بۆ هیچ کەس بەکار بێت جگە لەوانەی بەو وەسفە بناسرێن. تەنانەت فەرموودەمان هەیە هەموو پیاوانی سەنەدەکەی کەسانێکی کەمئەندام بوون و تەنها بەوەش ئەناسرانەوە، وەک ئیمامی قەزوینی لە کتێبی( التدوين في أخبار القزوين، ٢/ ٦٣) بەم شێوە ئەو فەرمودەمان بۆ ئەگێڕێتەوە کە شتێکی زۆر سەیرو نایابە. ئەفەرموێ: حدثنا المزكوم، عن الزمن، عن المفلوج، عن الأثرم، عن الأحدب، عن الأصم، عن الضرير، عن الأعمش، عن الأعور، عن الأعرج، عن الأعمى: ( أن النبي صلى الله عليه وسلم توضأ مرة مرة ). جا ئەم یازدە کەسەی ئەم فەرمودەیان گێڕاوەتەوە هەر یەکەو بەجۆرێک بە ناوبانگ بوون کە کەمئەندامیە لە مرۆڤداو کەسیش نەیوتوە ئاوا بانگیان مەکەن غەیبەتە. ئەو یازدە کەسەش ناوی تەواویان ئەنوسم بۆ زیاتر سود وەرگرتن، کەم بەم شێوەی خوارەوەن: ١- المزكوم : أبو علي الصولي . ٢- الزمن : أحمد بن محمد بن سليمان. ٣-المفلوج : محمد بن محمد بن سليمان الطوسي . ٤- الأثرم : الحسن بن مهران . ٥- الأحدب : عبد الله بن الحسين قاضي المصيصة . ٦- الأصم : عبد الله بن نصر الأنطاكي . ٧- الضرير : أبو معاوية . ٨- الأعمش : سليمان بن مهران . ٩- الأعور : إبراهيم النخعي . ١٠- الأعرج : الحكم بن مهران . ١١- الأعمى : عبد الله بن عباس رضي الله عنه . شەشەم: بۆ لابردن و نەهێشتنی تاوانێک. بۆ نمونە کەسێک دەستەڵاتی گۆڕینی تاوانێکی هەیەو تۆش ئەچیتە لای و پێی ئەڵێی فڵان کەس یان فڵان تاقم ئەو تاوان و خراپە ئەکەن بیانگۆڕەو مەهێڵە ئەو کارە بکەن، جا هەرچی پەیوەندی بەو باسەوە بێت و تۆ باسیان بکەین بە غەیبەتیان حەرام هەژمار ناکرێت، بەمەرجێک مەبەستی لەو باسکردنە نەهێشتنی تاوانەکە بێت. براو خوشکی سەنگینم: تۆش وریابە شەیتان فێڵت لێ نەکات غەیبەتی هەموو کەس بکەیت و بێ ئەوەی لەم شەش حاڵەتەدا بن، بەڵام خۆت بە زۆر قەناعەت بەخۆت بکەیت یان ئەمانە بکەیتە بەڵگەی غەیبەتەکەت و ئەم حاڵەتانەش نەیانگرێتەوە، بۆیە وریابە شەیتان لەم ڕێگەوە فێڵت لێ نەکات. * شاعیرێک هەر شەش جۆرەکەی لەم شیعرەدا کۆکردۆتەوە: الْقَدْحُ لَيْسَ بِغِيبَةٍ فِي سِتَّةٍ مُتَظَلِّمٍ وَمُعَرِّفٍ وَمُحَذِّرِ وَلِمُظْهِرٍ فِسْقًا وَمُسْتَفْتٍ وَمَنْ طَلَبَ الْإِعَانَةَ فِي إزَالَةِ مُنْكَرِ ✍️ دكتۆر شاخەوان سيامنصورى.