مامۆستا شێخ بابه‌عه‌لی قه‌ره‌داغی‌ كێیە.؟

شێخ باباعه‌لی كوڕی زانای ناودار شێخ عومه‌ر 'ئیبن قه‌ره‌داغی'ی كوڕی شێخ ئه‌مینی كوری شێخ مه‌عروف (شێخ مارفی هۆمه‌ر)ی مه‌ردۆخییه‌‌. ماوه‌یه‌كی كه‌م پاش كۆچی دوایی باوكی له‌ ساڵی 1936 له‌ هه‌ڵه‌بجه‌ له‌دایك‌بووه‌ و له‌سه‌ر ئاره‌زووی باوكی پێش وه‌فاتی ناونراوه‌ (باباعه‌لی).
دایكی ناوی (فاتمه‌ خان) و كچی مه‌لا محه‌مه‌دی وه‌ستا قادری هه‌ڵه‌بجه‌یی خه‌لیفه‌ی شێخ عه‌لی حیسامه‌دین بووه، كه‌ له‌ بنه‌چه‌دا عه‌بابه‌یلێین‌‌.
سه‌ره‌تای خوێندنی له‌ هه‌ڵه‌بجه‌ بووە‌، له‌ لای خه‌لیفه‌ مه‌لا محه‌مه‌دی باپیری و مامۆستا شێخ عومه‌ری شێخ محه‌مه‌دی قه‌ره‌داغی مامۆستای مزگه‌وتی (پاشا)ی هه‌ڵه‌بجه‌ سه‌ره‌تای خوێندنی ده‌ست‌پێ‌كردووه‌‌. له‌ سه‌ره‌تای خوێندنیدا ماوه‌یه‌كیش لای شێخ عه‌بدوڕه‌حمانی برای خوێندوویه‌تی، كه‌ زۆری خۆشویستووه‌. پاشان له‌ لای گه‌وره‌ زانایانی سلێمانی و ناوچه‌ی هه‌ڵه‌بجه‌ درێژه‌ی به‌ خوێندن داوه‌. له‌ كۆتایی چله‌كان هاتۆته‌ سلێمانی و له‌ لای مامۆستا مه‌لا ڕه‌حیمی په‌رخی له‌ مزگه‌وتی شێخ سه‌لام و پاشان لای مامۆستا مه‌لا عه‌بدولكه‌ریمی موده‌ڕیس له‌ مزگه‌وتی حاجی‌حان خوێندوویه‌تی. وه‌ك خۆی له‌سه‌ر به‌رگی كتێبی (الفریدة‌)ی سیوطی نووسیویه‌تی: "بدأت بكتاب الفريدة للفاضل الشيخ جلال الدين السيوطي عند الفاضل الكامل الأستاذ الملا عبدالكريم المدرس بمدرسته الحاج أحان في محلة حاجي أحان في بلدة السليمانية لخمس ليال خلون من شهر شعبان المكرم التي يفرق فيها كل أمر حكيم سنة ألف وثلثمائة [وأحد] وسبعين من هجرة من له العز والشرف. حفيد القرداغي ابن ابن القرداغي".
پاشان چۆته‌ پریس و له‌ لای مامۆستا مه‌لا عوسمان عه‌بدولعه‌زیز و ماوه‌یه‌كیش لای مامۆستا شێخ عه‌زیزی پاڕه‌زانی(1) خوێندوویه‌تی. مامۆستا شێخ بابه‌عه‌لی خۆی له‌سه‌ر به‌رگی كتێبی (حاشیه‌ی خه‌یاڵی له‌سه‌ر 'شرح العقائد'ی ته‌فتازانی) نووسیویه‌تی: "قد ابتدئت بقراءة شرح العقائد النسفية للعلامة التفتازاني مع حاشيته للفاضل الخيالي في 27/جمادى الأولى/ 1373 من هجرة سيد العالمين محمد صلى الله عليه وعلى آله وصحبه أجمعين في قرية (پریس العليا) في خدمة الأستاذ مولانا ملا عثمان الحسن‌مولاني. اللهم وفقني على تحصيله وانتفعني بها. آمين والحمد لله رب العالمين والصلاة على سيد المرسلين. حفيد القره‌داغي"(2). واته‌ له‌ مانگی 2ی 1954دا له‌ پریس بووه‌ و له‌و كاته‌دا فه‌قێی مامۆستا مه‌لا عوسمان بووه‌. پاشان هاتۆته‌وه‌ سلێمانی و له‌ لای مامۆستا مه‌لا ڕه‌حیمی په‌رخی و مامۆستا سه‌ید عارفی چۆڕی ماوه‌یه‌كی تر خوێندوویه‌تی و ماوه‌یه‌كیش لای مامۆستا مه‌لا مسته‌فای زه‌ڵمی له‌ مزگه‌وتی (بن‌طه‌به‌قی هه‌رمنی) خوێندوویه‌تی و له‌ زانسته‌ باوه‌كانی ئه‌و ڕۆژگاره‌دا توانایه‌كی باشی په‌یدا كردووه‌(3).
له‌ ساڵی 1955 پاش ئه‌وه‌ی له‌ خوێندندا گه‌یشتۆته‌ ئاستێكی به‌رز، بووه‌ به‌ پێشنوێژ و موده‌ڕیسی مزگه‌وتی (بن‌طه‌به‌قی هه‌رمنی) له‌ سلێمانی. مامۆستا گووتی: له‌و مزگه‌وته‌دا چه‌ند فه‌قێیه‌كم هه‌بوو‌ و پێنج ساڵ له‌و مزگه‌وته‌دا ماوه‌ته‌وه‌. له‌ ساڵی 31/12/1957 دوای ئه‌وه‌ی خوێندنی فه‌قێیه‌تی ته‌واوكردووه‌، داوایه‌كی پێشكه‌شی (ئه‌نجومه‌نی زانستیی – المجلس العلمي) له‌ سلێمانی كردووه‌ بۆ تاقیكردنه‌وه‌ و پێدانی بڕوانامه‌، تاكو بتوانێت په‌یوه‌ندیی به‌ زانكۆی ئه‌زهه‌ره‌وه‌ بكات و درێژه‌ به‌ خوێندن بدات له‌وێ. ئه‌نجومه‌نی زانستی به‌ سه‌رۆكایه‌تی قاضی شێخ محه‌مه‌دی خاڵ و ئه‌ندامێتی هه‌ریه‌ك له‌ (مه‌لا عه‌بدوڵڵای چروستانی، مه‌لا عه‌بدوڕه‌حیمی په‌رخی، عه‌بدولحه‌مید یوسف – نوێنه‌ری ئه‌وقاف)، له‌ زانستی زمان و مه‌نطق و به‌لاغه‌ و ئصوڵ و زانسته‌كانی تردا تاقییانكردۆته‌وه‌. پاشتر لیژنه‌ له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ی بڕوانامه‌یان پێداوه له‌ 16/1/1958‌، وه‌ك زانایه‌كی شاره‌زا له‌ زانسته‌كاندا ناویان بردووه‌ و نمره‌ی (100)ی به‌ده‌ست هێناوه(4)‌. سه‌رباری ئه‌وه‌ی مامۆستا ته‌واوی پێویستییه‌كانی بۆ خوێندن له‌ ئه‌زهه‌ر ته‌واوكردووه‌ و ناردوویه‌تی، به‌ڵام به‌هۆی كێشه‌ی هونه‌ری و ونبوون یاخود ونكردنی به‌ڵگه‌نامه‌كانی! نه‌یتوانیوه‌ له‌ ئه‌زهه‌ر بخوێنێت.
له‌ ساڵی 1959 به‌شداری تاقیكردنه‌وه‌ی كردووه‌ و پاش ئه‌وه‌ی به‌ پله‌ی به‌رز ده‌رچووه‌ بووه‌ به‌ مامۆستای قوتابخانه‌. چۆنیه‌تی بوونی به‌ مامۆستای قوتابخانه‌ له‌وه‌وه‌ هات كه‌‌ پاش شۆڕشی چوارده‌ی ته‌مووزی 1958، حكومه‌تی تازه‌ی عێراق وه‌ك به‌رنامه‌ی خۆی و له‌سه‌ر داوای ژماره‌یه‌كی زۆر له‌ فه‌قێیانی ئه‌و سه‌رده‌مه‌، بڕیارده‌دات خولێك بۆ فه‌قێ و مه‌لا و پیاوانی ئاینی بكاته‌وه‌ و پاش ته‌واوكردنی ئه‌و خوله‌ و تاقیكردنه‌وه‌یان، وه‌ك مامۆستای قوتابخانه‌كان دایان‌بمه‌زرێنێت. خوله‌كه‌ له‌ ژێر ناونیشانی (الدورة التربوية الخاصة برجال الدين – خولی په‌روه‌رده‌یی تایبه‌ت به‌ پیاوانی ئاینیی)دا بووه‌ و له‌ 1/7/1959 تاقیكردنه‌وه‌ی وه‌رگیران له‌ خوله‌كه‌ ئه‌نجام‌دراوه‌ و له‌ مانگی یازده‌ی 1959دا ده‌ستی‌پێ‌كردووه‌ و نزیكی ساڵێكی خایاندووه‌. مامۆستا شێخ باباعه‌لی به‌شداری ئه‌و خوله‌ی كردووه‌ و له‌ تاقیكردنه‌وه‌ی ده‌رچوون‌دا یه‌كه‌می سلێمانی بووه‌(5). مامۆستا پاش ته‌واوكردنی خوله‌كه‌ و دامه‌زراندنی، له‌ چه‌ندین قوتابخانه‌ مامۆستایه‌تی كردووه‌، له‌وانه‌ قوتابخانه‌كانی: (كانی‌ئاسكان، ناوه‌ندیی وه‌طه‌ن، بێخود، گوندی وێڵه‌ده‌ر، قه‌زای چوارتا، شێخ مه‌حموود).
له‌ ماوه‌ی مامۆستایه‌تیدا له‌ خوێندنی ئه‌كادیمی به‌رده‌وام بووه‌ و توانیویه‌تی بڕوانامه‌ی ناوه‌ندی و ئاماده‌یی ئیسلامی به‌ده‌ست بهێنێت. له‌ ساڵی 1975 ڕاژه‌كه‌ی گواستۆته‌وه‌ بۆ به‌غداد به‌ ئومێدی ئه‌وه‌ی بتوانێت خوێندنی باڵا بخوێنێت، به‌ڵام به‌ هۆی زیادكردنی مه‌رجی ته‌مه‌نه‌وه‌ ئه‌م ئامانجه‌ی نه‌هاتۆته‌ دی و سه‌ره‌تای 1980 گه‌ڕاوه‌ته‌وه‌ بۆ سلێمانی. پاش ماوه‌یه‌ك خۆی خانه‌نشین كردووه‌ و سه‌رقاڵی كاری سه‌ربه‌خۆ و نووسین بووه‌. كۆتایی نه‌وه‌ده‌كان گه‌ڕاوه‌ته‌وه‌ بۆ سه‌ر كار وه‌ك مامۆستا و هاوكات له‌ ساڵی 1999 تا ساڵی 2004 له‌ به‌شی زانسته‌ ئیسلامییه‌كانی كۆلێجی زانسته‌ مرۆڤایه‌تییه‌كانی زانكۆی سلێمانی وانه‌ی وتۆته‌وه‌.
شێخ بابه‌عه‌لی، دوو ژنی هێناوه‌؛ له‌ خێزانی یه‌كه‌می (فاتیمه‌ ئه‌حمه‌د محه‌مه‌د گوێزڵی - فاتیمه‌ مه‌لا ئه‌حمه‌دی شیر)، كه‌ له‌ 23/11/1992 كۆچی دوایی كردووه‌ دوو كوڕی هه‌یه‌ (محه‌مه‌د، شێركۆ). دكتۆر محه‌مه‌د، له‌ ساڵی 1961 له‌دایكبووه‌، كۆلێجی پزیشكیی زانكۆی سه‌ڵاحه‌دینی ته‌واو‌كردووه‌ - پسپۆڕی نه‌شته‌رگه‌ری گشتیی و پاش ماوه‌یه‌ك بۆته‌ به‌ڕێوبه‌ری گشتی نه‌خۆشخانه‌ی شۆڕش له‌ سلێمانی. دكتۆر شێركۆ، له‌دایكبووی 1963یه‌، ده‌رچووی كۆلێجی پزیشكی زانكۆی به‌غداده‌ و پاشان دكتۆرای له‌ به‌شی مایكرۆبایۆلۆجی له‌ زانكۆی نوتنگهام له‌ بریتانیا خوێندووه، ئێستا مامۆستایه‌ له‌ كۆلێجی پزیشكیی زانكۆی سلێمانی‌. شێخ بابه‌عه‌لی له‌ خێزانی دووه‌می (ڕوناك شێخ خالید شێخ له‌تیف قه‌ره‌داغی) منداڵی نییه‌ و ئه‌م خێزانه‌ی له‌ ژیاندا ماوه‌.
مامۆستا زانایه‌كی شاره‌زا و ورد و كراوه‌ بوو، خاوه‌نی بۆچوونی خۆی بوو له‌ زۆر بابه‌تی ئاینییدا. ئه‌مه‌ له‌و ڕووه‌ جێی نرخاندنه‌ كه‌ مامۆستا زانایه‌كی نه‌ریتیی نه‌بووه‌ و به‌ كه‌ره‌سته‌یه‌كی زۆری زانستییه‌وه‌ هه‌وڵی داوه‌ له‌ قورئان و دین تێبگات، به‌ پشتبه‌ستنی ته‌واو به‌ قورئان، له‌ ڕووی زمان و سیاق و پاشتر ڕاڤه‌ی قورئان به‌ قورئان. به‌ڵام -وه‌كو هه‌ر زانایه‌كی تر- ڕێبازی بیر و ورده‌كاری بۆچوونه‌كانی جێی تێڕامان و له‌سه‌رنووسین و ڕه‌خنه‌ و وه‌ڵامدانه‌وه‌ یاخود پشتگیریین. وه‌ك چۆن له‌سه‌ر بابه‌تی (خولع و ته‌ڵاق) له‌ لایه‌ن ژماره‌یه‌ك له‌ گه‌وره‌ زانایانی سلێمانییه‌وه‌ وه‌ڵامی دراوه‌ته‌وه‌، له‌وانه‌: (مامۆستا شێخ كه‌مالی شێخ نوری، مامۆستا نوری فارس حه‌مه‌خان، د.محه‌مه‌د گه‌زنه‌یی، د.عه‌بدوڵڵا چوارتایی). له‌ دیارترین ئه‌و بابه‌تانه‌ی مامۆستا بۆچوونی جیاوازی له‌سه‌ریان بڵاوكردۆته‌وه‌ بابه‌ته‌كانی (میرات، خولع و ته‌ڵاق، قه‌زا و قه‌ده‌ر، نه‌سخ، حوجییه‌تی فه‌رمووده‌) و چه‌ند بابه‌تێكی ترن.
مامۆستا كتێبخانه‌ی ده‌ستنووسی باوكی پاراستووه‌، كه‌ پاشماوه‌ی كتێبخانه‌ی گه‌وره‌ی بنه‌ماڵه‌كه‌یان بووه‌، به‌ڵام له‌و كاته‌دا كه‌ له‌ پریس فه‌قێ بووه‌ به‌ هۆی سووتانی كه‌پری فه‌قێكانه‌وه‌ كتێب و پێویستییه‌كانی سووتاوه‌ و یه‌ك-دوو ده‌ستخه‌تی به‌ر ئه‌و سووتانه‌ كه‌وتوون. مامۆستا نوری فارس بۆمان ده‌گێڕێته‌وه‌، كه‌ شێخ بابه‌عه‌لی دوو ڕۆژ بۆ سووتانی ئه‌و ده‌ستخه‌تانه‌ گریاوه‌. جگه‌ له‌وه‌ی كه‌ خۆیشی نووسه‌رێكی سه‌ركه‌وتوو بوو و چه‌ندین دانراوی هه‌یه له‌ نێوان نووسین و ساغكردنه‌وه‌دا‌. یه‌كه‌م به‌رهه‌م و نووسراوی ئه‌ده‌بیی خۆی له‌ ساڵی 1978 به‌ ناوی (مه‌وله‌وی و سروشت) بڵاوكردۆته‌وه‌، پاشتر وه‌ك كاری هاوبه‌ش چه‌ندین به‌رهه‌می ده‌ستخه‌تی ساغكردۆته‌وه‌ و چاپكراون. هه‌روه‌ها له‌ بواری لێكۆڵینه‌وه‌ی ئایینی و بڵاوكردنه‌وه‌ی بیروبۆچوونه‌ ئاینییه‌كانی خۆی‌دا چه‌ندین كتێبی نووسیوه‌.

لێره‌دا هه‌وڵ‌ده‌ده‌ین ناوی سه‌رجه‌م به‌رهه‌مه‌كانی له‌ ساغكردنه‌وه‌ و نووسین تۆمار‌بكه‌ین:

1. مه‌وله‌وی و سروشت، له‌ چاپكراوه‌كانی كۆڕی زانیاریی كورد، 1978.
2. هه‌ڵبژارده‌یه‌ك له‌ عه‌قیده‌ مه‌رزییه‌ی مه‌وله‌وی؛ ساغكردنه‌وه و له‌سه‌رنووسین‌، 1985.
3. الأعمال الكاملة للشيخ معروف النودهي البرزنجي؛ لێكۆڵینه‌وه‌ و ساغكردنه‌وه‌. 6 به‌شه‌ له‌ 7 به‌رگدا (كاری هاوبه‌ش).
4. أسرار التنزيل وأنوار التأويل، دانراوی ئیمام فه‌خره‌دین ڕازی؛ لێكۆڵینه‌وه‌ و ساغكردنه‌وه‌. (كاری هاوبه‌ش).
5. 'المنهل النضاخ في اختلاف الأشياخ'ی دانراوی باوكی. پێشكه‌شكردن‌.
6. استفتاء في آيتي الخلع والطلاق.
7. مباحث قرآنية.
8. يوم البعث يوم الموت.
9. فقه المواريث في القرآن الكريم.
10. مسائل القدر في القرآن الكريم.
11. تفسير سورة الفاتحة.
12.  حقائق قرآنية.
13.  الرجوع إلى الصراط المستقيم(6).
14. ته‌فسیری قورئانی پیرۆز. مامۆستا فریانه‌كه‌وتووه‌ ئه‌م ته‌فسیره‌ ته‌واوبكات و تا جوزئی 22ی قورئانی پیرۆزی كردووه‌ و به‌ ده‌نگی خۆی له‌ لایه‌ن چه‌ند قوتابییه‌كیه‌وه‌ تۆماركراوه‌.
15.  ملاحظات حول كتاب (حجیة السنة) للشیخ عبدالغني عبدالخالق.
16.  ردود حول مسائل الإجماع وأقوال الجمهور(7).
هه‌روه‌ها مامۆستا چه‌ندین په‌راوێز به‌سه‌ر كتێبه‌ باوه‌كانی ئه‌وساوه‌ هه‌یه‌، كه‌ هه‌ندێكیانی له‌ كاتی خوێندن‌دا نووسیوه‌، له‌وانه‌: (شرح السيوطي على الألفية، الفريدة للسيوطي في النحو، رسالة إثبات الواجب للدواني، حاشية ميرزاجان على الرسالة القديمة للدواني، شرح ملا حنفي على رسالة إثبات الواجب للدواني).

مامۆستا ڕۆژی هه‌ینی 3/12/2021 له‌ سلێمانی كۆچی دوایی كرد و هه‌ر له‌ سلێمانی به‌خاك‌سپێردرا، سۆز و به‌خششی خوا بڕژێ به‌سه‌ریدا.

تێبینی:
1- ده‌قه‌كان وه‌ك خۆیان له‌ ده‌ستخه‌ته‌كانه‌وه‌ گوێزراونه‌ته‌وه‌.
2- ئه‌م بابه‌ته‌ به‌ جیاوازییه‌كی كه‌مه‌وه‌ له‌ لاپه‌ڕه‌ (61-64)ی ژماره‌ (206)ی گۆڤاری سلێمانی‌دا بڵاوكراوه‌ته‌وه‌.
په‌راوێز و سه‌رچاوه‌كان:
(1) له‌ م.نوری فارس حه‌مه‌خانی هاوفه‌قێی مامۆستام بیست كه‌ شێخ بابه‌عه‌لی لای شێخ عه‌زیزیش خوێندوویه‌تی‌و یه‌كێك له‌و ده‌رسانه‌ی حاشیه‌ی (ئه‌بو طالب) بووه‌ به‌سه‌ر (سیوطی)یه‌وه‌.
(2) هه‌ردوو ده‌ستخه‌تی ئاماژه‌بۆكراو (فه‌ریده‌ و خه‌یاڵی) له‌ ئێستادا له‌ ناو ده‌ستخه‌ته‌كانی بنه‌ماڵه‌كه‌دا پێشكه‌شی بنكه‌ی ژین كراون و له‌وێ پارێزراون.
(3) خوێندنی لای مامۆستای په‌رخی و سه‌ید عارف و مه‌لا عوسمان له‌ مامۆستا بابه‌عه‌لی خۆی و مامۆستا صدیق په‌رخیم بیست، به‌ڵام خوێندنیم لای دكتۆر زه‌ڵمی، له‌ م.صدیق په‌رخی و م.نوری فارسم بیست، م.صدیق‌ گوتی: من و شێخ بابه‌عه‌لی هه‌ردووكمان لای دكتۆر مسته‌فا خوێندوومانه‌. م.نوریش ده‌ڵێت: من و شێخ بابه‌عه‌لی و مه‌لا غه‌فووری كانی‌سپیكه‌یی و مه‌لا ئه‌حمه‌دی ئه‌حمه‌دئاوا لای مامۆستای زه‌ڵمی موسته‌عید بووین و پاش ڕۆیشتنی مه‌لا مسته‌فا، شێخ بابه‌عه‌لی له‌ جێگه‌كه‌ی دانرا.
(4) ئه‌م به‌ڵگه‌نامه‌یه‌ لای دكتۆر شێركۆی كوڕی پارێزراوه‌.
(5) بڕوانه‌: ئه‌ستێره‌كانی ئاسمانی زانست – مێژووی هه‌ندێ له‌ زانایانی كوردستان و خوێندنگاكان، د.عومه‌ر ئه‌حمه‌د نیظامی، چاپی یه‌كه‌م، كتێبخانه‌ی گه‌شه‌، سلێمانی، 2021، به‌رگی یه‌كه‌م، ل78-81.
(6) ئه‌م كتێبانه‌ی مامۆستا چاپكراون.
(7) ئه‌م دوو كتێبه‌ی كۆتایی ده‌ستنووسن و چاپنه‌كراون (زانیاری به‌ڕێز م.عه‌بدوڵڵا نه‌صروڵڵا).
( بۆ نووسینی ئه‌م وتاره‌ به‌ شێوه‌یه‌كی سه‌ره‌كی، جگه‌ له‌ چاوپێكه‌وتن له‌گه‌ڵ كۆچكردوان (شێخ بابه‌عه‌لی و مامۆستا صدیق په‌رخی)، زانیاریی له‌م به‌رێزانه‌ وه‌رگیراوه‌: (د.شێركۆ شێخ بابه‌عه‌لی، م.نوری فارس حه‌مه‌خان، م.مه‌حمود ئه‌حمه‌د محه‌مه‌د، م.حسێن حه‌سه‌ن كه‌ریم، م.شیروان ئیبراهیم)، هه‌روه‌ها نووسینێكی هاوسه‌ری مامۆستا خاتوو ڕوناك شێخ خالید، ناشبێ هه‌وڵی گه‌وره‌ی بنكه‌ی ژین له‌ پاراستن و ئه‌رشیفكردنی كتێبخانه‌ی بنه‌ماڵه‌كه‌دا له‌بیر بكه‌ین، كاری هه‌مووان ڕاست‌بێ و زۆر سوپاسیان ده‌كه‌م.

ئامادەكردنی: عه‌لی شێخ وه‌هاب

پڕۆژە بانگەوازییەکانی شێخ احمد کاکە محمود  رحمه الله.