وتەیەك دەربارەی (كفر دون كفر)؟

یەكێك لەو وتە بەناوبانگانەی لە عبدالله بن عباس الله لێی ڕازی بێت دەگێڕدرێتەوەو گەورەترین مشت و مڕی لەسەر درووست بووە و زۆرترین قسەی لەسەر كراوە و ناكۆكیشی لەسەر درووست بووە ئایا وتەیەكی ڕاست و درووستە و سەنەدەكەی صحیح ە، یان نەخێر زنجیرەی سەنەەكەی لاوازی تێدایە و ناشێت لەمەسەلەیەكی گەورەی وەكو (الحكم بما أنزل الله) بكرێتە بەڵگە، ئەو وتەیە كە ئەو هاوەڵە بەرێزە لە تەفسیری ئایەتی ( وَمَن لَّمْ يَحْكُم بِمَا أَنزَلَ اللَّهُ فَأُولَٰئِكَ هُمُ الْكَافِرُونَ) لێی دگێڕدرێتەوە ، كە فەرموویەتی ئەو كوفرە نییە كە كەسەكە لە بازنەی ئیسلام دەربكات بەڵكو ئەوە كوفری بچووكە و بە (كفر دون كفر) دەربڕینی لێ كردووە، ئەمەش لە كاتێكدایە كە  الله جل وعلا بە ڕاشكاوی و بە وشە و دەربڕینێكی عەرەبی ڕوون و ڕاشكاو سیفەتی كوفر و زوڵم و فیسقی داوەتە پاڵ ئەو كەسەی كە بە قورئان حوكم نەكات .
پێش ئەوەی لە ڕۆشنایی قسەی فەرموودەناساندا باس لە سەنەدی ئەو وتەیەی ابن عباس بكەین، پێویستە بزانین ئەم هاوەڵە بەڕێزە تەمەنی سیانزە ساڵ بووە كاتێك پێغەمبەر صلی الله علیه و سلم وەفاتی كردووە، حوكمڕانەكانی سەردەمی ئەویش بریتی بوونە لە خەلیفە أبو بكر الصدیق وعمر بن الخطاب و عثمان بن عفان و علي بن أبي طالب الله لە هەموویان ڕازی بێت و تاكو دەگاتە سەردەمی عبد الملك بن مروان كە ابن عباس لەو سەردەمەدا و لە ساڵی 68ی كۆچی وەفاتی كردووە، واتە ئەو سەردەمانەی ئەوی تێدا ژیاوە لە هەموویدا  حوكم كردن و خەڵكی و وڵات بەڕێوە بردن هەمووی لەسەر بنەمای كیتاب و سوننەت بووە وشتێك نەبووە هاوشێوەی ئەم سەردەمە كە حوكمی الله بەجارێك لاببرێت و لە جیاتی ئەوەش حوكم بە یاسا و ڕێسای دەستكردی ڕۆژهەوڵات و ڕۆژئاوای پێچەاونەی كیتاب و سونەت بكرێت ونەكەسیش ئەوەی بە خەیاڵدا هاتووە.
سەرەتا با لە ڕۆشنایی قسەی زانایاندا و بە كورتی ئاماژە بۆ سەنەد و ڕێگای جێگیربوونی وتەكەی ابن عباس (كفر دون كفر) بكەین و بڵێین:
لە ڕاستیدا ئەم (أثر)ەی ابن عباس  الله لێی ڕازی بێت زانایان لە دێر زەمانەوە ناكۆكی لە نێوانیاندا لەسەر سەنەدو جێگیر بوونی درووست بووە و زۆرێك لە زانایان و لەفەرموودەناسان ئەو قەولەیان ڕەت كردووەتەوە و و بە ضعیف یان زانیوە لەبەر ئەم هۆكارانە:
- ئەم فەرموودەیە سەرەتا پێویستە بزانین مەوقوفە و مەرفوع نییە،  لەلایەن ابن أبي حاتم والحاكم لە كتێبی المستدرك والبيهقي لە كتێبی السنن و هەروەها المروزي لە كتێبی  تعظيم قدر الصلاة وابن عبدالبر لە  التمهيد لە ڕێگەی  هشام بن حجير بە گێڕانەوە لە  طاووس ئەویش بە گێڕانەوە لە  ابن عباس ڕیوایەت كراوە وەكو زانایان دەفەرموون. ئەمەش نموونەی ڕیوایەت و وتەی الصنعاني یە لەسەر مەسەلەكە: قال الأمام عبد الرزاق الصنعاني في (تفسيره) كما في تفسير ابن كثير(2/97): أخبرنا معمر عن ابن طاووس عن أبيه قال سئل ابن عباس عن قوله: (ومن لم يحكم... ) قال هي((به كفر) قلت: هذا إسناد صحيح ورواه ابن جرير الطبري في تفسيره(6/256) وابن نصر في (تعظيم قدر الصلاة) رقم(570)كلاهما من طريق عبد الرزاق به وزادا: قال ابن طاووس: (وليس كمن كفر بالله وملائكته وكتبه ورسله).
 ئەم وتەیەی ابن عباس لە تەفسیرەی ئایەتەكانی سوڕەتی المائدة دا باس دەكرێت كە الله عزوجل سیفەتی كوفر و زوڵم و فیسقی داوەتە پاڵ هەركەسێك حوكم بە قورئان وشەریعەتی رب العالمین  نەكات، قەولەكەشی ئەوەیە كە فەرموویەتی (كفر دون كفر) واتە ئەو كوفرە نییە كە ئێوە بۆی دەچن بەڵكو كوفری بچووكە و كەسەكە لە بازنەی ئیسلام پێی دەرناچێت، بە دەستەواژەیەكی تر بۆ ئەم سەردەمەی خۆمان واتە ئەوانەی حوكم بە قورئان و بەشەریعەت ناكەن و لەبریدا حوكم بە قانونی فەرەنسی و ئەمریكی و هەر یاسا و ڕێسایەكی تری مرۆڤەكان دەكەن، ئەگەر لە ناخیاندا باوەڕیان وا نەبێت كە ئەو حوكم و یاسایە لە حوكمی قورئان و لەشەریعەتی ئیسلام باشترە با حوكمیشی پێ بكەن پێی كافر نابن و تەنها تاوانێكەو ئەنجامیان داوە.
لە ڕاستیدا ابن عباس لەوە گەورەتر و تێگەیشتوترە لە عەقیدەی ئیسلام بەرگری لە موسوڵمان بوونی كەسێك بكات كە حوكم بە كتێبی الله نەكات وحوكم بە  غەیری شەریعەتی ئیسلام بكات، بۆیە ئەگەر سەنەدی ئەو قەولە صحیح یش بێت وەكو هەندێ لە زانایان دەڵێن بێگومان مەبەستی ئەم واقیعە تاڵەی ئەم سەردەمەی خۆمان نییە كە شەریعەتی ئیسلام تێیدا لابراوەو گۆڕدراوە بە یاسا و ڕێسا دەستكردەكانی مرۆڤ، بەلكو ابن عباس لەسەردەمی خەواریج بوو و خەوارجیش موسوڵمانیان بە تاوان تەكفیر دەكرد، بۆیە لە حاڵی جێگیر بوونیدا مەبەستی ئەوانە بووە. ئەهلی سوننەت و جەماعەتیش ڕاستەو حەقە كە ئەنجامدەری تاوانی گەورە بە كافر نازانن مەگەر ئەو تاوانە بەحەڵاڵ بزانێت واتە اسحلال ی بكات.
ئەم قەولەی ابن عباس هەموو ڕێگەكانی دەچنەوە سەر (هشام بن حجیر) وفەرموودەناسان قسەیان لەسەر ئەو هیشامە كردووە و پێشەوایان أحمد بن حنبل و یحیی بن معین بە ضعیف یان زانیوە وسفیان بن عیینةش دەیوت ئێمە هیچمان لە هیشام وەرنەدەگرت ئەگەر لەلای غەیری ئەو دەستنەكەوتایە و تەنها ئەو ڕێوایەتی بكردایە، لەبەرانبەردا بۆچوونی تریش دەربارەی ئەو هیشامە هەیە.
 ئینجا ئەوانەی كەلەم مەسەلەدا قسەیان كردووە وتوویانە ئەو قەولە و بەو شێوەیە (كفر دون كفر) جێگیر نەبووەو ڕاست نییە،  بەڵكو ئەوەی جێگیر بووەو سەحیحە ئەوەیە كە المروزی لە تعظیم قدر الصلاة و عبدالرزاق لە المصنف دا ڕیوایەتیان كردووە لە فەرموودەی معمر لە طاوس لە باوكیەوە كە ابن عباس دەربارەی ئایەتی (وَمَن لَّمْ يَحْكُم بِمَا أَنزَلَ اللَّهُ فَأُولَٰئِكَ هُمُ الْكَافِرُونَ) پرسیاری لێ كراوە فەرموویەتی: (هي به كفر) واتە كەسێك بە قورئان حوكم نەكات بەوە كافر دەبێت و وەكو لەو تەحقیقەی عبدالعزیز الطریفي كردوویەتی و بەوە گەیشتووە كە ئەوەیان صحیح ە نەك ئەوەی كە وتبێتی (كفر دون كفر) چونكە لە ڕاستیدا كەسێك بڵیت حوكم نەكردن بە قورئانی پیرۆز كوفر نییە و تەنها تاوانە لە كاتێكدا الله عزوجل لە سێ ئایەت بە دوای یەكدا بە ڕاشكای و بە صریح ی فەرموویەتی ئەوەی حوكم بە قورئان نەكات كافر ەو زاڵمە و فاسقە، ئەوە دژایەتییە بۆ پەیامی پێغەمبەران  علیهم السلام وهەڵوەشانەوەیە بۆ حوكمەكانی قورئان كە الله تەشریعی كردووەو دایبەزاندووە، بەڵكو ڕاست ئەوەیە - وەكو الشنقیطي دەڵێت - ئەو كەسەی حوكم بە قورئان نەكات و حوكم بەبەرنامەی تر بكات ئەوە كوفر و زوڵم و فیسقێكی گەورەیە نەك بچووك، لە ڕاستیدا من لێرەدا مەبەستم نییە ئەو مەسەلە لەڕووی سەنەدەوە شیبكەمەوە چونكە ئەوە بۆ خۆی كتێبێكی دەوێت بەڵام مەبەستمە بە كورتی بڵێم زانایان فەرموویانە ئەو قەولە بەو شێوەی كە مەشهورە ڕاست نییە و (شاذ)ە، لەبەر ئەوەی هاوەڵی لە ابن عباس شارەزاتر و نزیكتر لە پێغەمبەر صلی الله علیه و سلم  وەكو ابن مسعود و عمر بن الخطاب پێچەوانەكەیان ڕیوایەت  كردووە، بەڵكو خودی ابن عباس ڕیوایەتی تری لەمە سەحیحتری لێ جێگیر بووە كە بە پێچەوانەوە وتوویەتی كەسێك حوكم بە قورئان نەكات لە ئیسلام دەردچێت، ئینجا لە پیش هەموو ئەوانەشەوە ئایەتەكانی قورئان نەك تەنها ئەوەی كە لە سوڕەتی مائدة بەڵكو دەیان ئایەت و فەرمووەی صحیح ئەو حەقیقەتە بەیان دەكەن، هەروەها:
- ئیجماعی هاوەڵان الله لێیان ڕازی بێت لەسەر ئەوەیە كە كەسێك حوكم بە قورئان و شەریعەت نەكات لە ئیسلام دەردەچێت بێ ئەوەی كەسێك لەوەدا ناكۆك بێت.
- ئایەتەكانیش بەچەندەها شێوە جەختیان لەسەر بێ باوەڕی ئەو كەسە كردووەتەوە كە پشت لە قورئان هەڵ بكات و حوكمی پێ نەكات.
ابن عباس الله لێی ڕازی بێت لەم مەسەلەیەدا لەگەڵ كەسانێكدا گفتۆگۆی دەكرد وتیان أبو بكر و عومەر وایان فەرمووە ، ئەویش فەرمووی پێم وایە ئێوە تێابچن! من دەڵێم پێغەمبەر صلی الله علیه و سلم وای فەرمووە ئێوە دەلێن أبو بكر و عمر؟! كەسێك بەو شێوە قسەی ئەو دوو هاوەڵە ڕەت بكاتەوە كە بە جیاوازی بینیوە لەگەڵ فەرموودەی پێغەمبەر دا صلی الله علیه و سلم، چۆن دەگونجێت قەولێكی لێ بگێڕدرێتەوە بۆ شەرعییەتدان بە حوكم نەكردن بە یاساو ڕێسای غەیری قورئان و بچووك كردنەوەی ئەو كارەساتە بە وەسفكردنی وەكو تاوانێكی ئاسایی: پیشەوا أحمد (3121) لە ابْنِ عَبَّاسٍ دەگێڕێتەوە، فەرموویەتی: " تَمَتَّعَ النَّبِيُّ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ ، فَقَالَ عُرْوَةُ بْنُ الزُّبَيْرِ: نَهَى أَبُو بَكْرٍ وَعُمَرُ عَنِ الْمُتْعَةِ ، فَقَالَ ابْنُ عَبَّاسٍ: مَا يَقُولُ عُرَيَّةُ؟ قَالَ: يَقُولُ: نَهَى أَبُو بَكْرٍ وَعُمَرُ عَنِ الْمُتْعَةِ ، فَقَالَ ابْنُ عَبَّاسٍ: أُرَاهُمْ سَيَهْلِكُونَ أَقُولُ: قَالَ النَّبِيُّ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ، وَيَقُولُ: نَهَى أَبُو بَكْرٍ وَعُمَرُ؟ " كورتەی ئەو پەیامەش كە ئەم ڕیوایەتە هەڵیدەگرێت ئەوەیە ابن عباس ئیمانی وا بووە دەبێت موسوڵمان ملكەچی تەواوی هەبێت بۆ قورئان و بۆ سوننەتی پێغەمبەر صلی الله علیه و سلم هەموو قەولێكی پێچەوانەی ئەو دوو سەرچاوە ڕەتبكرێتەوە و كاری پی نەكرێت ئەگەر قەولی أبو بكر و عمر یش بووە الله لێیان ڕازی بێت.
-   .
ئینجا ئەگەر ڕیوایەتەكە بەو شێوەش كە باس كراوە و جیگیریش بوایە پرسیارێكی گرنگ دەمێنیت پێویستە لە خۆمانی بكەین: كەی قەولی هاوەڵ دەبێتە بەڵگە  و واجبە كاری پێ بكرێت؟ زانایان دەفەرموون كاتێك قەولی صحابی دەبێتە حوججە و كاری پێ دەكرێت ئەم مەرجانەی تێدا بێت:
- ئەگەر حوكمی ڕەفع وەربگرێت واتە ئەسڵی وتەكە بگەڕێتەوە بۆ حوكم و ڕێگەپێدانی پێغەمبەر صلی الله علیه و سلم بۆ نموونە هاوەڵەكە بفەرموێت: (أمرنا بكذا أو نهينا عن كذا أو من السنة كذا أو كنا نقول كذا...) واتە فەرمانمان پێدەكرا فڵانە شت بكەین یان نەیكەین یان سوننەت وایە وابكرێت یان وامان دەوت و دەكرد ...هتد چونكە سەرچاوەی ئەو فەرمان و قەدەغە كردن و ئەنجامدان و نەدانە پێغەمبەر صلی الله علیه و سلم خۆی بووە بۆیە قەولی هاوەڵ لەو حاڵەتانەدا حوكمی فەرموودەی پێغەمبەر صلی الله علیه و سلم وەردەگرێت.
- ئەگەر قەولی هاوەڵەكە پێچەوانەی زاهیری قورئان نەبێت، ئەم قەولەی ابن عباس یش لە ڕاستیدا زۆر بە ڕاشكاوی پێچەوانەی زاهیری قورئانە، چونكە الله فەرموویەتی: (وَمَن لَّمْ يَحْكُم بِمَا أَنزَلَ اللَّهُ فَأُولَٰئِكَ هُمُ الْكَافِرُونَ) (وَمَن لَّمْ يَحْكُم بِمَا أَنزَلَ اللَّهُ فَأُولَٰئِكَ هُمُ الظَّالِمُونَ) (وَمَن لَّمْ يَحْكُم بِمَا أَنزَلَ اللَّهُ فَأُولَٰئِكَ هُمُ الْفَاسِقُونَ )المائدة: 44-47. چۆن ابن عباس بەو مەزنی و زانایی و گەورەیی خۆیەوە دێت ئەو ئایەتانە ڕەت دەكاتەوە و دەڵێت نەخێر الله مەبەستی ئەوە نەبووە ئێوە خراپ لە ئایەتەكە تێگەیشتوون! حوكم نەكردن بە قورئان سەرەڕای ئەو هەموو ئایەتانەی كە بە ڕاشكاوی سیفەتی كوفر بەسەر ئەو كەسەدا دەدات و حوكم بە قورئان ناكات، پووچەڵ كردنەوەیە بۆ عەقیدەی ئیسلامی و پێچەوانەی  پەیامی پێغەمبەرانە كە الله بۆ ئەو مەبەستە ڕەوانەی كردوون.
- هەروەها مەرجێكی تر بۆ وەرگرتنی قەولی هاوەڵ ئەوەیە ئەگەر موعارەزەی نەبێت لە قەولی هاوڵی تر كە لە خۆی زیاتر هاوەڵێتی پێغەمبەری كردبێت صلی الله علیه و سلم، لە ڕاستیشدا ئەم قەولەی ابن عباس الله لێی ڕازی بێت موعارەزەی ڕوون و ئاشكرای هەیە لە چەند هاوەڵێك لە خۆی زیاتر هاوەڵێتی پێغەمبەریان كردووە صلی الله علیه و سلم وەكو عمر بن الخطاب و عبدالله بن مسعود الله لێیان ڕازی بێت، بەڵكو موعارەزەی لە قەولی ابن عباس خۆیشی هەیە لە جێگەی تردا، بەڵكو نەزانراوە ك هیچ هاوەڵێك قسەی لەو جۆرە كردبێت.
لە ڕاستیدا:
1- تحاكم كردن بۆ غەیری شەرعی الله هەموو موسوڵمانێكی سەرەتایی فیترەت پاك دەیزانێت و گومانی لێی نییە، ئیتر چۆن قسەیەكی وا گەورە و ناكۆك لە گەڵ زاهیری قورئان دەدرێتە پال زانای هەرەگەورەی ناو هاوەڵان و (حبر الأمة).
2- گومانی تێدا نییە لە حاڵی جێگیر بوونی سەنەدی ئەم قەولەش، مەبەستی پێی هەندێ لە كاربەدەستانی بەنی ئومەییە بووە، یان مەبەستی خەواریجەكان بووە كە موسوڵمانیان بە ئەنجامدانی تاوانی گەورە  تەكفیر دەكرد، چونكە ئەوان بە بەڵگەی ئایەتەكانی سوڕەتی المائدة ئەنجامدەری كەبیرەیان بە كافر دەزانی و ابن عباس یش ئەوەی بۆ ڕوون كردنەوە كە وا نییە موسوڵمان بە ئەنجامدانی تاوانی گەورە كافر نابێت مەگەر ئەنجامدانەكەی بە حەڵاڵ درووست بزانێت.
3- ئەمەی كە ئەمڕۆ زانایانی سوڵتانەكان بەرگری لێ دەكەن و بەناحەق ئەو قەولەی ابن عباس ی بۆ دەهێننەوە كە گوایە گۆڕینی حوكمی قورئان بە یاساكانی ڕۆژئاواو ڕۆژهەڵاتی پێچەوانەی قورئان كوفر نییە و تاوانێكە، ئەو حاڵەتە هەرگیز لەسەردەمی ابن عباس لە دونیادا بوونی نەبووە، بەڵكو یەكەم جار لەسەردەمی ابن تیمیةدا درووست بوو دوای سەدان ساڵ لە سەردەمی هاوەڵان كاتێك جەنكیزخان ئاوێتەیەكی لە ئیسلام و لە یەهودییەت و نەسڕانیەت كۆكردەوەو حوكمی پێ دەكرد.
4- ئەوانەی كە قەولەكەی ابن عباس دەكەن بە بەهانە و شەرعاندنی حوكم نەكردن بە قورئان لە ڕاستیدا ئەوان تۆمەتی تەبدیل كردنی شەرعی ئیسلام بە شەرع و یاسا و ڕێسای تر دەدەنە پاڵ ئەو هاوەڵە مەزنە، وەكو ئەوەی (حبر الأمة) نەیزانیبێت الله تعالی فەرموویەتی: ( وإن أطعتموهم إنكم لمشركون) و( فَإِن تَنَازَعْتُمْ فِي شَيْءٍ فَرُدُّوهُ إِلَى اللَّهِ وَالرَّسُولِ إِن كُنتُمْ تُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الْآخِرِ ۚ) و(فَلَا وَرَبِّكَ لَا يُؤْمِنُونَ حَتَّىٰ يُحَكِّمُوكَ فِيمَا شَجَرَ بَيْنَهُمْ ثُمَّ لَا يَجِدُوا فِي أَنفُسِهِمْ حَرَجًا مِّمَّا قَضَيْتَ وَيُسَلِّمُوا تَسْلِيمًا ) و دەیان و سەدان ئایەتی تری نەزانیبێت، یان وەكو ئەوان مەعناكانی تێكدابێت و بە ئارەزووی خۆی و بۆ ڕازی كردنی زالمان خۆی لە مەعناكانیان كەڕ كردبێت حاشا لەئەو.
5- ئەو قەولەی دەدرێتە پاڵ ابن عباس (كفر دون كفر) ئەوە ئەگەر بەو شێوە وەكو خۆی وەربگیرێت دەبێت بەهۆیەوە زاهیری ئایەتەكان ڕەتبكرێتەوە و بڵێین الله مەبەستی ئەوە نەبووە و بە قەولێكی زەعیف بەشێكی زۆر لە قورئان و سوننەت و عەقیدەی ئیسلامی لەبەر ئەو قەولە ڕەت بكرێتەوە.
6- مەسەلەی عەقیدە لە ئیسلامدا منجە منج و سازش و ناڕوونی تێدا نییە، بەڵكو لە ئەوپەڕی ڕوونی و جیددیەت و حەددیەتدایە، ئەوانەی باوەڕیان بە قورئان و سوننەتە و حوكمی پێ دەكەن و هەموو بەرنامە و یاسا و ڕێسایەك جگە لە قورئان ڕەتدەكەنەوە موسوڵمانن و ئیماندارن و عەقیدەو تەوحیدیان تەواوە، ئەوانەش كە حوكم بە قورئان و بەشەریعەتی ئیسلام ناكەن و بە حوكم و  ئایەتی قورئانی پیرۆز كافر و زاڵم و فاسقن.
7- ئایەتەكانی قورئان لە هەموو باسێكدا لە بواری عەقیدە بێت یان شەریعەت، گەلێك ڕوونن و هەموو كەسێك بە ئاسانی لێی تێدەگات و دەتوانێت حوكمەكەی لێ وەربگرێت، تۆی خوێنەر وەرە بەدەر لەوەی فڵان زانا و فیسار شەرعزان چی وتووە، وەرە قەولەكەی ابن عباس و دەیان ئایەتی قورئان بخوینەوە وبەراوردیان بكە، بۆ نموونە: (أَلَمْ تَرَ إِلَى الَّذِينَ يَزْعُمُونَ أَنَّهُمْ آمَنُوا بِمَا أُنزِلَ إِلَيْكَ وَمَا أُنزِلَ مِن قَبْلِكَ يُرِيدُونَ أَن يَتَحَاكَمُوا إِلَى الطَّاغُوتِ وَقَدْ أُمِرُوا أَن يَكْفُرُوا بِهِ وَيُرِيدُ الشَّيْطَانُ أَن يُضِلَّهُمْ ضَلَالًا بَعِيدًا ) بزانە هەست بە جیاوازی و دژواری ناكەیت لە نێوانیاندا؟!
8- حوكم كردن بە شەریعەتی الله عزوجل مەنهەج و ڕێبازی هەموو پێغەمبەرانە علیهم السلام ، الله بەوە فەرمانی پێ كردوون و فەرموویەتی: (وَأَنزَلْنَا إِلَيْكَ الْكِتَابَ بِالْحَقِّ مُصَدِّقًا لِّمَا بَيْنَ يَدَيْهِ مِنَ الْكِتَابِ وَمُهَيْمِنًا عَلَيْهِ ۖ فَاحْكُم بَيْنَهُم بِمَا أَنزَلَ اللَّهُ ۖ وَلَا تَتَّبِعْ أَهْوَاءَهُمْ عَمَّا جَاءَكَ مِنَ الْحَقِّ) المائدة:48. حوكم نەكرنیش بە شەریعەتەكەی پوچەڵكردنەوەو هەڵوەشاندنەوەی كرۆك و جەوهەری تەوحید و یەك الله پەرستییە، الله لە ئایەتەكاندا فەرمانی بە پیغەمبەر صلی الله علیه و سلم كردووە حوكم بە قورئان بكات و پشت هەڵ بكات لە هەموو حوكم و ئارەزوو و یاسای مرۆڤەكان، چونكە ئەو حەقەی كە پێیەتی بێ نیازی كردووە لە هەموو بەرنامە و یاسا و ڕێسایەكی تری دەستكردی مرۆڤەكان.
9- مورجیئەكان لە هەموو سەردەمێكدا پیاوی سوڵتانن و دەقەكانیان بۆ دەگونجێنن بەو شێوەی ئەوان حەزی پێ دەكەن و دەیانەوێت، بۆیە لەم سەردەمەشدا بەدەست و بەدان ئەو قەولە زەعیفەی ابن عباس یان گرتووە و دەستبەرداری نابن! دەیان ئایەتی صریح و ڕوون و ئاشكرایان لەبەر ئەو قەولە تەئویل كردووە و ڕوویان لێ وەرگێڕاوە كە پێچەوانەی ئەو قەولەی ابن عباس ە،  هەمیشە پاساو بۆ ئەوانە دەهێننەوە كە حوكم بە قورئان ناكەن بەوەی كە ئەوە تاوانێكە و بەوە لە ئیسلام دەرناچن، هەركێیش حەقیقەتی ئەو مەسەلە دەربخات و یان حەقیقەتی ڕۆڵی ئەوان لەم بارەوە ئاشكرا بكات یەكسەر بەخەواریج تۆمەت باری دەكەن.
10- بەڵكو ئەوانەی كە بەرگری لەو كەسانە دەكەن كە شەرعی الله یان گۆڕیوەو كار بەشەرع و بەرنامەی تر دەكەن و دەڵێن كوفرەكەیان بچووكە وئەوانە  موسوڵمانن، لە ڕاستیدا ئەوان ئایەتەكانی قورئانیان ڕەتكردووەتەوەو  تێبینیان لەسەر واتاكانی تۆمار كردووە و لە پێناو قەولێكی زەعیفدا كە ئەگەر سەحیحیش بوایە هەر وەرنەدەگیرا، دەیان و سەدان ئایەتیان تەئویل كردووە و خۆیانیان لێ نابینا كردووە، ئەوەش پێچەوانەی شەرع و عەقڵ و بنەما سەرەتایەكانی عەقیدەی ئیسلامە.
11- هەندێ لەو زانا بەڕێزانەش كە ئەو قەولەی ابن عباس بە صحیح دەزانن وەكو مورجیئەكان نەیان كردووە بە بەهانەی تێكدانی عەقیدە و خزمەتی ستەمكاران و كارنەكردن بە شەریعەتی ئیسلام، پرسیار لە شێخ ابن باز كرا دەربارەی قەولەكەی ابن عباس فەرمووی ئەوە بۆ حاڵەتێكە بۆ نموونە حاكمەكە باوەڕی تەواوی بەشەریعەتی ئیسلام هەبێت بۆ نموونە بەرتیلێك وەربگرێت وبیشەرعێنێت بۆ خۆی و حوكم بە حەرامی بەرتیل نەكات  و شتێكی لەو جۆرە ئەوە پێی دەوترێت كفر دون كفر نەك بچێت شەرعی ئیسلام لابدات و بە شەریعەتی بێ باوەڕان كار بكات.
12- ابن كثير رحمه الله فەرموویەتی : " فمن ترك الشرع المحكم المنزل على محمد بن عبد الله خاتم الأنبياء ، وتحاكم إلى غيره من الشرائع المنسوخة كفر ، فكيف بمن تحاكم إلى الياسا وقدمها عليه ؟! من فعل ذلك كفر بإجماع المسلمين " "البداية والنهاية" (13/139). واتە هەركەسێك شەرعی الله بەجێ بهێڵێت و حوكم بە شەریعەتە  مەنسوخەكان بكات كافر دەبێت ، چجای كەسێك حوكم بە یاسق بكات ولەسەر شەرع پێشی بخات و ئەوە بە ئیجماعی موسوڵمانان لە ئیسلام دەدرەچێت.
13- أحمد شاكر بەڕەحمەت بێت لە عمدة التفسیر(4/ 156-158)دا دەڵێت گومڕاكان وهەندێ لەوانەی خۆیان بەزانستدا هەڵواسیوە جورئەت بەرانبەر دین دەكەن و   ئەو قەولەی ابن عباس یان كردووەتە بەهانەی كاركردن بە یاسا و ڕێسا دژوارەكان لەگەڵ شەریعەتی ئیسلامدا.
14- قەولەكەی ابن عباس تەنانەت ئەگەر صحیح یش بوایە هەر دەبێت لە چوار چێوەی ئەو سەردەمەی كە تێیدا وتراوە و لە ژێر بنەما گشتییەكانی بیروباوەڕی ئیسلامدا لێی تێبگەین، نەك بكرێتە بەهانە بۆ لابردنی بەشێكی مەزن لە عەقیدەی ئیسلامی، كە ئەویش (الحكم بما أنزا الله) یە. ابن عبا س یش یان مەبەستی بەو قەولە خەواریجەكان بووە یان هەندێ لە حوكمڕانەكانی بەنی ئومەییە بووە كە هەندێ سەرپێچی و لادانیان لەشەرع بووە و مەبەستی ئەوە بووە ئەوان بەو سەرپێچی و كارنەكردنەیان بەو ئایەت و فەرموودانە لە هەندێ مەسەلەدا كافر نابن.
15- مەسەلەی حەڵاڵ كردن و حەرام كردن و تەشریع دانان لە تایبەتمەندییەكانی پەروەردگارە، هەركەسێكیش ئەو تایبەتمەندییە بۆ خۆی بەكاربهێنێت و تەشریع بكات ئەوە بە ئایەت و فەرموودەی و اتفاق ی زانایان موشریكە. (أَلَا لَهُ الْخَلْقُ وَالْأَمْرُ ۗ تَبَارَكَ اللَّهُ رَبُّ الْعَالَمِينَ ) الأعراف:54. ئیتر چۆن پێی دەوترێت (كفر دون كفر)؟
16- ئینجا تۆ بڵێ ئەوە ابن عباس لەبەر ئەوەی دواجار مرۆڤێكە و معصوم نییە و هەڵەی لەسەر تێدەپەڕێت، بڵێ ئەو هەڵەیەی كرد و وتی ئەو كەسەی حوكم بە قورئان نەكات و حوكم بە شەریعەتێكی تر بكات  لە ئیسلام دەرناچێت تەنها تاوانبار دەبێت، كە حاشا لە ئەو هەڵەی لەو شێوە بكات، بەڵام ئەگەر هەڵەیەكی وای كرد ئایا دەگونجێت نیوەی دینەكەمان لەبەر قسەی ابن عباس بڕوخێنین و ئەو هەموو ئایەت و فەرموودە و ئیجماعی هاوەڵان و قسەی زانایان و هەمووی بۆ قەولێكی ابن عباس وەلا بنەین و ئیشی پێ نەكەین؟ مالكم كیف تحكمون؟
ئەم باسە وەكو پێشتریش ئاماژەم بۆ كرد شیكردنەوەی زۆر زیاتر هەڵدەگرێت ، بەڵام من ئەمەنەم بە پێویست زانی باسی بكەم، بۆ خستنەڕووی ئەم بەشە بۆ چەندین سەرچاوەی متمانە پێكراو گەڕاومەتەوە و سوودم لە قسەی زانایان وەرگرتووە.

نووسین و وەڵامدانەوەی: مامۆستا ئیحسان بورهان الدین.