زنجیرەی ناسینی تەفسیرەكان. (1) یەكەم: تەفسیری طەبەری. تەفسیری طەبەری یەکێکە لە گەورەترین و بەناوبانگترین کتێبەکانی تەفسیری قوڕئانی پیرۆز، کە لەلایەن زانای پایەبەرز ئەبو جەعفەر محەممەدی کوڕی جەریری طەبەری (224-310ك). ناوی تەواوی کتێبەکە: جامع البیان عن تأویل آي القرآن. لێرەدا هەندێک تایبەتمەندی و گرنگيی تەفسیری طەبەری باس دەکەین: - شێوازی تەفسیر: طەبەری بە شێوازێکی زۆر گشتگیر قورئانی تەفسیر کردووە. ئەو پشت بە چەند سەرچاوەیەک دەبەستێت: • قورئان بە قورئان: تەفسیرکردنی ئایەتێک بە ئایەتێکی تر. • سوننەت (فەرموودە): بەکارهێنانی فەرموودەکانی پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) بۆ ڕوونکردنەوەی واتای ئایەتەکان. • وتەی هاوەڵان و تابیعین: گێڕانەوەی وتەی زانایان و هاوەڵانی پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) و قوتابییەکانیان (تابیعین) کە لەسەر واتای ئایەتەکان هەیانبووە. • زمانی عەرەبی: شیکردنەوەی وشە و ڕستە قورئانییەکان لە ڕووی زمانی عەرەبییەوەو بەکارهێنانی شیعر و پەندە عەرەبییەکان بۆ ڕوونکردنەوە. • ئیجماع (کۆدەنگی): ئاماژەدان بە کۆدەنگی زانایان لەسەر واتایەک. - گرنگیی و بەهای زانستیى ئەم تەفسیرە: • سەرچاوەی سەرەکی: تەفسیری تەبەری بە سەرچاوەیەکی بنەڕەتی دادەنرێت بۆ تەفسیرەکانی دوای خۆی. زۆرێک لە تەفسیرەکانی تر وەک ئیبن کەثیر و قورطوبی و فەخری ڕازی سوودیان لێ وەرگرتووە. • کۆکردنەوەی گێڕانەوەکان: تەبەری بە شێوەیەکی بەرفراوان گێڕانەوە (روایات) و وتەکانی هاوەڵان و تابیعینی کۆکردووەتەوە، کە ئەمەش وایکردووە ببێتە گەنجینەیەکی گەورەی زانستی. • وردبینی لە گێڕانەوە: ئەو بە وردی سەنەدی گێڕانەوەکانی (زنجیرەی گێڕەرەوەکان) باس دەکات، هەرچەندە هەندێک جار فەرموودەی لاوازیشی تێدایە، بەڵام ئەمە بەشێکە لە سروشتی کۆکردنەوەی ئەو سەردەمە. • هەڵسەنگاندنی وتەکان: طەبەری تەنها گێڕانەوەکان باس ناکات، بەڵکو هەڵیان دەسەنگێنێت و ڕاجیحترین واتای ئایەتەکە دیاری دەکات، ئەمەش بە پشت بەستن بە بەڵگە شەرعی و زمانەوانییەکان. • قەبارە و شێوازی نوسین: کتێبەکە زۆر گەورەیەو لە چەندین بەرگ پێکهاتووە. طەبەری زۆر جار چەندین ڕاو بۆچوونی جیاواز لەسەر یەک ئایەت باس دەکات، پاشان خۆی یەکێکیان بە پەسەندتر دەزانێت. • کاریگەريی: تەفسیری طەبەری کاریگەرییەکی گەورەی لەسەر زانستی تەفسیر هەبووە و هێشتا وەک سەرچاوەیەکی باوەڕپێکراو و گرنگ لە لێکۆڵینەوە ئیسلامییەکاندا بەکاردێت. بە گشتی، تەفسیری تەبەری بە گەورەترین و گشتگیرترین کتێبی تەفسیر دادەنرێت کە بنەماکانی تەفسیری بە گێڕانەوە (التفسیر بالمأثور) داناوە و وەک پەناگایەکی زانستی گەورە ماوەتەوە. باشترین چاپی: تاوەکو ئێستا باشترین چاپی ئەوەیە کە (أحمد بن عطية الوكيل) تەحقیقی کردووەو، دار ابن الجوزي، لە 20 بەرگدا چاپی کردووە، کە [14896] لاپەڕەیە، ئەم تەحقیقە [25] ساڵی پێ چووە. باشترین کورتکراوەی: باشترین کورتکراوەی: (مختصر تفسير الطبري)یە کە (إسلام بن منصور بن عبد الحميد) کورتی کردووەتەوە، بەم شێوەیەی خوارەوە: - سەرجەم تەفسیرەکانی طەبەری وتەرجیحاتەکانی هێشتووەتەوە، هەرچی دووبارەیە لای بردووە. - سەنەدی هەموو ریوایەتەکان و لەگەڵ ریوایەتە لاوازەکان و هۆنراوە شیعرییەکانی لابردووە. - ئەم کورتکراوەیە پێک هاتووە لە سێ بەرگی قەبارە گەورە کە هەریەکێکیان لە [900] لاپەڕە زیاترەو هیچ پەڕاوێزێکی بۆ دانەناوە. ئا: مامۆستا سيروان حامد. پڕۆژە بانگەوازییەکانی شێخ احمد کاکە محمود رحمه الله.