ژیاننامەی نالی ناوی تەواوی مەلا خدر کوڕی ئەحمەدی شاوەیسی موکاییلی نازناوی شیعری نالی (واتا: لێهاتوو یان ئەوەی نازانێت، یان ناڵە) ساڵی لەدایکبوون نزیکەی ١٨٠٠ زایینی شوێنی لەدایکبوون گوندی خاک و خۆڵ یان کانی مێو (نزیک قەراغ لە ناوچەی شارەزوور، دەڤەری سلێمانی) ڕەچەڵەک هۆزی موکاییلی ساڵی کۆچی دوایی نزیکەی ١٨٥٦ یان ١٨٥٧ زایینی شوێنی ناشتن شاری ئیستانبووڵ، تورکیا ١. خوێندن و فێربوون نالی وەک زۆربەی ڕۆشنبیرانی ئەو سەردەمە، لە حوجرە و مزگەوتەکاندا دەستی بە خوێندن کرد: قۆناغی سەرەتایی: لە مزگەوتەکانی ناوچەی شارەزوور دەستی بە خوێندن کرد و زانستە باوەکانی وەک سەرف و نەحو (ڕێزمان)، مەنتیق (لۆجیک)، و فیقهـ (شەرع) خوێند. گەشتکردن بۆ زانست: بۆ تەواوکردنی خوێندن و وەرگرتنی ئیجازەی مەلایەتی، نالی گەشتی بۆ چەندین ناوچە کرد، لەوانە: کەرکووک، کۆیە، سابڵاغ (مەهاباد)، و سلێمانی. وەرگرتنی ئیجازە: لە کۆتاییدا لە شاری سلێمانی و لەلایەن زانای ناودار شێخ عەبدولڕەحمان (ئەبووبەکر) ناسراو بە خادیم سەمەرایی ئیجازەی مەلایەتی وەرگرت. ٢. ژیانی لە سلێمانی و پەیوەندی بە میرنشینی بابانەوە دوای تەواوکردنی خوێندن، نالی گەڕایەوە سلێمانی (کە ئەو کاتە پایتەختی میرنشینی بابان بوو). لە سلێمانی نالی وەک شاعیرێکی دیار و ڕۆشنبیرێکی گەورە دەرکەوت. پەیوەندییەکی پتەوی لەگەڵ میرنشینی بابان هەبوو و شیعرەکانی لەناو کۆڕ و دیوانی میرنشینەکەدا دەخوێندرایەوە. هاوڕێیەتی شیعری: نالی لەگەڵ دوو شاعیری گەورەی تر (کە دواتر بە قوتابخانەی نالی ناسران) پەیوەندی هەبوو: سالم و کوردی. ئەم سێ شاعیرە بەیەکەوە قوتابخانەی شیعریی بابانییان دروست کرد. ٣. دوورکەوتنەوە و تاراوگە (هۆکاری مێژوویی) لە ناوەڕاستی سەدەی نۆزدە، ژیانی نالی گۆڕانێکی گەورەی بەسەردا هات: ڕووخانی بابان: لە ساڵی ١٨٥١، میرنشینی بابان ڕووخێنرا و عوسمانییەکان دەسەڵاتی ڕاستەوخۆیان گرتە دەست. نالی کە هەستێکی نیشتمانیی بەهێزی هەبوو و پەیوەست بوو بە دەسەڵاتی کوردییەوە، ژیانی لە سلێمانی لێ تاڵ بوو. هۆکاری گەشت: بۆیە بڕیاری گەشتکردن و دوورکەوتنەوەی دا. دەوترێت مەبەستی سەفەرەکە پڕکردنەوەی کەلێنی زانستی بووبێت و لەلایەکیش دوورکەوتنەوە بووە لەو ژیانە نوێیە سیاسییەی کە عوسمانییەکان هێنابوویانە ئاراوە. ڕێگەی سەفەر: لە سلێمانییەوە گەشتی کرد بۆ مەهاباد، تاران، شام (سووریا)، حیجاز (مەککە) بۆ حەج، و لە کۆتاییدا گەیشتە ئیستانبووڵ. ٤. کارە شیعرییەکانی نالی و پێگەی لە ئەدەبدا زمان و شێواز: نالی یەکەم شاعیر بوو کە **زمانی کوردیی ناوەندی (سۆرانی)**ی گەیاندە لوتکەی شیعری کلاسیکی. پێش نالی شیعری کوردی زیاتر بە زاراوەی کرمانجی باکوور (وەکو جزیری) و هەورامی (وەکو مەولەوی) دەنووسرا. بەیت و غەزەل: زۆربەی شیعرەکانی نالی لە شێوەی غەزەلدان و بابەتەکانی بریتین لە دڵداری (عیشقی پاک)، جوانیی سروشت، نیشتمانپەروەری، و فەلسەفە. نامە شیعرییەکەی نالی و سالم: یەکێک لە بەرهەمە هەرە ناودارەکانی بریتییە لەو نامە شیعرییە درێژەی کە لە کاتی دوورکەوتنەوەیدا بۆ هاوڕێکەی سالمی ناردووە و سالمیش وەڵامی داوەتەوە. ئەم نامە شیعرییە گرنگییەکی مێژوویی و ئەدەبی گەورەی هەیە. نالی تا کۆچی دوایی لە ئیستانبووڵ مایەوە و لەوێ بە خاک سپێردرا. کارەکانی وای کرد کە زاراوەی سۆرانی ببێتە زمانی سەرەکیی شیعری کلاسیکی کوردی. نالی لەچیەوە سەرچاوەی گرتوە ، یان ڕونتر بۆئەونازناوەی بۆخۆی داناوە، نالی لەشیعرێکیدا زۆربەوردی باسی دەکات، ئێمەش ئەو لێکدانەوانەمان لەدەرئەنجام وەرگرت. بەیت لێکدانەوەی وشەکان و واتای؟ ناڵە ناڵی نالییە یا نەغمەی زنجیر؟ ئایا ئەم دەنگە ناڵەی غەمگینیی خۆمە، یان دەنگی خۆشیی مۆسیقایە (زنجیر= ئامێرێکی ژەنینی کۆن)? جەژنی دڵدارانە یا شینی حەزینە؟ ئایا دڵم بە جەژن شادە، یان لە پرسەیەکی غەمگیندایە؟ دڵ بە گومانە، ئاگاداری کە، یا ڕەقیب! دڵم لە گومان و نادیاریدایە، ئەی ڕەقیب/ڕکابەر (کە لە شیعری کلاسیکدا بە دوژمنی خۆشەویست دادەنرێت) بێدەنگ بە! وا دەزانێ دەنگی خۆت یا نەغمەی کینە؟ (دڵ) وای دەزانێت ئەم دەنگەی دەبیسترێت دەنگی خۆتە (واتە دەنگی یاری) یان دەنگی کینە و دوژمنایەتییە. دڵ بە سوێیە، پێت بڵێم، یا غونچە، یا گوڵ؟ ئەی گوڵ یان غونچە (واتا یاری جوان)، دڵم سووتاوە، بڵێم بە تۆ (یاری جوان) یان بە گوڵ سووتاوە؟ نارە یا وەنارە یا لالە، یا نێرگزی مینا؟ ئایا بەری نارنجە، یان گۆنای یارە، یان لالەیە، یان نێرگزی جوانە؟ حەیرانی ڕووی یار، دڵی سەودایی نالی دڵی شاعیر بەڕادەی سەوداییبوون (شێتی) سەرسامی ڕووی یارە. شێتە، یان شێتی نییە، یا دڵ بە کینە؟ ئایا نالی شێتە بە عەشقەوە، یان شێتی نییە، یان دڵی بە کینە لێی پڕە؟ ئاه و ناڵەی دڵ بەڵام وا دێتە گوێم بەڵام دەنگی ئاه و ناڵەی دڵم بەم شێوەیە دێتە گوێم (لەم شێوەیەی خوارەوە). وا دەزانم نالی و نەی دەنگی یە کینە! وا هەست دەکەم دەنگی ناڵەی خەمناکیی نالی و دەنگی مۆسیقای نەی یەک شتن و جیاناکرێنەوە (لەوەی کە دەنگەکەی هێندە بە سۆزە). پوختەی ناوەڕۆکی شیعرەکە ئەم شیعرە باس لە تێکەڵبوونی دەنگەکان دەکات لەناو دڵی شاعیردا. نالی لێرەدا دەنگە ناخۆش و خەمناکەکانی (ناڵە، شین، کینە) لەگەڵ دەنگە خۆش و جوانەکان (نەغمەی زنجیر، جەژن، گوڵ) تێکەڵ دەکات. مەبەستی سەرەکی: ئەوەیە کە عیشق و خەمبارییە قووڵەکەی نالی هێندە بەهێزە، وای کردووە کە دەنگی ناڵە و دڵدارییەکەی ببێتە بەشێک لە مۆسیقای ناو شار و لە هیچ دەنگێکی تر جیا نەکرێتەوە. ئامادەکردنی: ستافی وێنە کۆنەکانی سەنگەسەر پڕۆژە بانگەوازییەکانی شێخ احمد کاکە محمود رحمه الله.