دانراوه له‌لایه‌ن: باوکی موحه‌ممه‌د - ته‌وحیدی په‌روه‌ردگارێتی هیچ كه‌سێك دژ و پێچه‌وانه‌ی نه‌بووه و هه‌ڵینه‌وه‌شاندۆته‌وه (عه‌قیده‌ی ته‌حاوی). موقع الشيخ الدكتور سفر الحوالي شرح العقيدة الطحاوية التوحيد (الحلقة الثانية) تـوحـيـد الـربـوبـيـة توحيد الربوبية لم يذهب إلى نقيضه أحد الشيخ الدكتور سفر بن عبدالرحمن الحوالي من درس: "تـوحـيـد الـربـوبـيـة " ئه‌م بابه‌ته په‌یوه‌ندی به بابه‌تی پێش خۆیه‌وه هه‌یه‌و باس له‌وه ده‌كات كه ته‌وحیدی په‌روه‌ردگارێتی كارێكی فیتری و خۆڕسكه له مرۆڤداو هیچ كه‌س و كۆمه‌ڵێك نه‌بوون باوه‌ڕیان پێی نه‌بێت و هه‌ڵیانوه‌شاندبێته‌وه. شیوعییه‌ت له‌وه‌و پێش نه‌بووه بۆیه شێخی ابن أبي العز ده‌فه‌رموێت: هیچ كه‌س و كۆمه‌لێك نه‌هاتوون ئه‌م ته‌وحیده هه‌لوه‌شێننه‌وه‌و بێباوه‌ڕ بن پێی، له هیچ قۆناغێكی مێژوویدا هیچ گه‌ل و كۆمه‌ڵێك نه‌بوون باوه‌ڕیان به خوا نه‌بوبێت، ته‌نها له‌م سه‌رده‌مه‌دا نه‌بێت كه شیوعییه‌كان به ئاشكرا نكوولییان له بوونی دروستكه‌رێك بۆ ئه‌م بوونه‌وه‌ره ده‌كردو مه‌زهه‌ب و په‌یڕه‌وه‌كه‌یان له‌سه‌ر ئیلحاد هه‌ڵچنیبوو، جا ئایا بانگه‌شه‌ی شیوعییه‌كان ڕاست بوو، وه ئایا ڕاستی شتێكی تر نییه جگه له قسه‌و بانگه‌شه‌كردنی ئه‌وان؟ له‌ڕاستیدا شیوعییه‌كان ناوێكی تریان لێ نابوو، ته‌نها ناوه‌كه‌یان گۆریبوو ئه‌نا هه‌مان ناوه‌ڕۆك بوو، چونكه ئه‌گه‌ر پرسیاریان لێ بكرێت: كێ ئه‌م گه‌ردوونه‌ی دروست كردووه؟ ده‌ڵێن: سرووست. وشه‌ی سروشت –الطبيعة- وشه‌یه‌كی ناسراوه له زمانه كۆنه‌كان و زمانی عه‌ره‌بیشدا، ماناو به‌ڵگه‌و مه‌دولووله‌كه‌ی هه‌ر یه‌كێكه كه سروشته، واته كه ده‌وترێت سروشت یان مانای ئه‌وه‌ی كه ڕێكخرابێت و سروشتی شته‌كان رێك خرابن، یان شروشت وه‌ك له زمانی عه‌ره‌بییه‌كه‌وه به‌دیار ئه‌كه‌وێت بكه‌ره‌و خۆی كاره‌كه ئه‌نجام ئه‌دات یان كارتێكراوه‌و ئه‌نجام دراوه وه‌ك شاكاری ئه‌م گه‌ردوونه، جا ئه‌گه‌ر كارتێكراو بێت ئه‌وه هیچی تێدا نییه، ماناكه‌ی ئه‌وه‌یه كه: دروستكراوه، كه‌واته هه‌ر ده‌بێت دروستكه‌رێكی هه‌بێت، به‌وانه ده‌ڵێین: ئێوه ناوی خوا ده‌به‌ن به‌ڵام به ناوی خۆیه‌وه نا، ئه‌وانه ته‌نها ئه‌وه‌یه ناڵێن دروستكه‌ر خوایه، چونكه هیچ خوایه‌كی تر ناناسن جگه له‌وه‌ی كه كه‌نیسه بانگه‌شه‌ی بۆ ده‌كات و هاوڕا نین له‌گه‌ڵیدا، لێره‌وه ناوێكی دووریان بۆ داناو ناویان نا سروشت، بۆیه له سه‌ده‌ی نۆزده له ئه‌وروپا شتێك دروست بوو به ناوی ئایینی سروشتی، فه‌یله‌سووفه سروشتییه‌كان، زانستی كۆمه‌ڵناسی سروشتی، ئه‌م تێورانه ده‌ڵێن: سروشت بریتییه له‌و جوانییه‌ی له گه‌ردووندا هه‌یه، وه له ئه‌ده‌بی رۆمانسیدا ده‌ڵێن: "به‌ندایه‌تی سروشت" چونكه سروشت ئه‌و دیمه‌نانه‌ن كه جێی سه‌رسامیمانن، وه ئایینی سروشتی وه‌ك ڕۆسۆ ده‌ڵێت: "ئايينێكی ئازاد نه‌ك وه‌ك ئایینه‌كانی كه‌نیسه"، چونكه پیاوانی ئایینی كه‌نیسه شتانێك باس ده‌كه‌ن پێچه‌وانه‌ی ژیری مرۆڤه، سه‌رانه‌و ده‌یه‌ك و گۆشه‌گیری ئه‌سه‌پێنن به‌سه‌ر خه‌ڵكیدا، به پێچه‌وانه‌ی ئایینی سروشتییه‌وه، تۆ به ویست و ئاره‌زووی خۆت ئه‌وینداری ده‌كه‌یت، خۆشه‌ویستی ده‌كه‌یت و ژن دێنێت، وێنه ده‌كێشیت، هۆنراوه ده‌ڵێیت، كه‌س ڕێگه‌ت لێ ناگرێت، به‌ڵام كه‌نیسه ده‌ڵێت: جگه له وێنه‌ی مه‌ریه‌می عه‌زراو عیسا نه‌بێت قه‌ده‌غه‌یه كێشانی هیچ وێنه‌یه‌كی تر، له ڕاستیدا شتێك نییه ناوی ئایینی سروشتی بێت، به‌ڵام ئه‌مانه ئه‌مه‌یان هێناو ئه‌و ناوه‌یان لێنا، تاكو له ژێر ده‌سه‌ڵاتی كه‌نیسه‌‌و باباكاندا بچنه ده‌ره‌وه. - كارل كاركس ی جووله‌كه‌و ئینجلس هاتن و چه‌ند تێورێكی كۆمه‌ڵایه‌تییان بۆ ئیشتراكییه‌ت دانا، ئه‌ویش له هه‌ڵێنجراوی بیری خۆیان نه‌بوو، به‌ڵكووو ئه‌فلاتون له كتێبه‌كه‌یدا "كتاب الجمهورية" پێش ئه‌وان باسی كردووه كاتێك ده‌ڵێت: "باشترین شتێك ئه‌وه‌یه كه مرۆڤ به بێ رق و كینه بژی، به‌و جۆره ئیتر هاوسه‌رگیری بڵاو ده‌بێته‌وه‌و سنوورێكی نابێت، ماڵ و سامان بڵاو ده‌بێته‌وه، ساسیییه‌كان و سه‌ربازه‌كان هیچ تواناو ده‌سه‌ڵاتێكیان نابێت، "هه‌روه‌ها كه‌سێكی تر كه فه‌ره‌نسییه‌و ناوی سان سیمون ه باسی ئه‌مه‌ی كردووه، هه‌روه‌ها ئه‌وانه‌ش كه پاڵدراونه‌ته لای ئیسلام وپێیان ده‌وترێت فه‌یله‌سووفه ئیسلامیه‌كان باسیان كردووه، هه‌روه‌ك له "آراء أهل المدينة الفاضلة" ی فارابیدا باس كراوه، وه هه‌روه‌ها یوتوباییه‌كان–شاری خاوه‌ن ڕێزو فه‌زڵ-، كه‌سێك به ناوی توماس مور باسی كردووه، سان سیمون ی فه‌ره‌نسی -كه پێش ماركس بووه- ده‌ڵێت: "پێویسته به‌سه‌ر خاوه‌ندارێتی تاكیدا زاڵ بین و نه‌یهلێین، خاوه‌ندارێتی بكه‌ینه گشتی و بۆ هه‌موو كه‌سێك بێت، ئه‌ویش له‌به‌ر خاترو به‌زه‌یی هاتنه‌وه به لاوازو كریكاراندا، "ئینجا ماركس هات و بنه‌مای ئیلحادی بیرۆكه‌كه‌ی له فه‌یله‌سووفه سروشتییه‌كانه‌وه وه‌رگرت، وه بنه‌مای دادگه‌ری ئیشتراكیشی له سان سیمۆن وه‌رگرت، وتی: ئه‌مه‌ی من تێورێكی زانستییه چونكه هه‌ر یه‌ك له تێوره‌كانی سان سیمۆن و تۆماس مور و ئه‌فلاتون هه‌موویان میسالی و خه‌یاڵی و ناڕاستن و له دنیای واقعدا بوونیان نییه، به‌ڵام ئه‌م تێوره‌ی من هێناومه حه‌قیقی و ڕاسته، چونكه له‌سه‌ر حه‌تمی و هه‌ربووه‌كانی په‌ره‌سه‌ندن ڕیشه‌ی داكوتیوه، ماركس ده‌یگوت تێوره‌كه‌ی من له‌سه‌ر بناغه‌ی "په‌ره‌سه‌ندنی مرۆڤ"ه،ئه‌وروپاش له چاخی ده‌ره‌به‌گایه‌تییه‌وه به‌ره‌و چاخی پیشه‌سازی هه‌نگاوی ناوه، جا ئه‌م تێوره له‌گه‌ڵ زانست و په‌ره‌سه‌ندندا یه‌ك دێته‌وه‌و ڕێكه، كه‌واته ته‌نها شیوعیه‌ت و ئیشتراكیه‌كه‌ی من ڕاسته‌و هیچی تر، به‌ڵام ئیشتراكییه‌كانی پێش خۆم، هه‌موویان خه‌یاڵین و له ئه‌ندێشه‌ی خاوه‌نه‌كانیان ده‌رناچن، چونكه له‌سه‌ر خه‌یاڵ و ئه‌خلاق و ره‌وشت بینا كراون، به‌ڵام من سه‌یری ره‌وشت ناكه‌م به‌ڵكوو سه‌یری عیلم و زانست ئه‌كه‌م، شتێكی حه‌تمیشه كه مێژوو له قۆناغێكه‌وه به‌ره‌و قۆناغێكی تر په‌ره‌ده‌سێنێت، شیوعیه‌تیش قۆناغێكی حه‌تمییه له مێژووی مرۆڤدا و هه‌ر ده‌بێت پێی بگات. ئه‌مه كورته‌ی ئینكاری و نكوولی بوونی خوایه لای شیوعییه‌كان. كه له بنچینه‌دا تێورێكی جووله‌كایه‌تی ڕقن و پر له قینه به‌رامبه‌ر به مرۆڤایه‌تی و به‌رامبه‌ر هه‌موو ئایینه‌كان به گشتی و ناویان نا سروشت، ئه‌وانه‌ش له ڕۆژئاواییه‌كان شوێنی كه‌وتن گومڕاو سه‌رلێشێواو بوون. - بیرمه‌ندێكی ڕۆژئاوایی بێباوه‌ڕ هه‌یه ناوی أدنكتوت ه‌و ده‌ڵێت: ئه‌گه‌ر وتمان "خوا" ئه‌وه ئه‌گه‌ڕێینه‌وه بۆ گرفته‌كانی كه‌نیسه، وه هه‌ركه‌سێكیش وتی: "سروشت" ئه‌وه كه‌سێكی نه‌فام و گێڵ و خه‌ڵه‌تاوه، پاشان سه‌یری كرد زانایانی سه‌رده‌می خۆی ناوی ده‌به‌ن به "ڕێكه‌وت"، كاتێك پرسیاریان لێ ده‌كرا: بوونه‌وه‌ر چۆن دروست بووه‌و گه‌شه‌ی كردووه؟ ده‌یانگوت: به ڕێكه‌وت. هیچ بواری تری نه‌ما ئه‌وه نه‌بێت تێوره‌كه‌ی ناو بنێت تێوری "دژی ڕێكه‌وت"، ئه‌وه‌ی مرۆڤی دروست كردووه دژه رێكه‌وته، به‌ڵام نه‌یده‌توانی بڵێ: خوایه، چونكه خوا ئه‌وه‌یه كه سه‌ر به كه‌نیسه‌یه‌و ته‌نها كه‌نیسه بۆی هه‌یه باسی بكات. بۆیه ئه‌وانه له خوای كه‌نیسه ڕایان ده‌كرد نه‌ك له خوای تاك و ته‌نها، ئه‌وان باوه‌ڕیان به خوای كه‌نیسه نه‌بوو و كه‌سیش نه‌بوو به خوایان ئاشنا بكات، جا قسه‌ی راڤه‌كه‌ری ته‌حاوی ڕاسته كه ده‌ڵێت هیچ كه‌سێك نییه له حه‌قیقه‌ت و ناوه‌رۆكدا نكوولی بوونی خوا بكات، به‌ڵام شیوعییه‌كان و بێ ئایینه‌كان به ناوێكی تری جگه له خواوه‌و ناویان ناوه، ئه‌مه‌ش –باوه‌ڕ به بوونی خوا- هه‌موو مرۆڤ له‌سه‌ری خۆرسك كراون ته‌نانه‌ت منداڵ پرسیار له هه‌موو شتێك ده‌كات كه ئه‌مه له كوێوه هاتووه؟ چونكه فیتره له زه‌ینی مرۆڤدا هانی ده‌دات بۆ ئه‌وه‌ی كه له دوای هه‌موو بوونێكه‌وه بكه‌رێك هه‌بێت، له‌به‌ر ئه‌وه ئه‌وه‌ی پێغه‌مبه‌ران سه‌لامی خوایان لێ بێت پێی هاتوون ئه‌وه‌یه كه ئه‌و دروستكه‌ره به تاك و ته‌نهاو بێ هاوه‌ڵ بپه‌رسترێت، ئه‌ون نێردراون خوای تاك و ته‌نها به خه‌ڵكی بناسێنن تاكو بیپه‌رستن نه‌ك به خه‌ڵكی بڵێن كه خوا بوونی هه‌یه، چونكه بوونی خوا سبحانه‌وتعالی كارێكی فیتری و خۆرسكه‌و له هه‌موو مرۆڤێكدا ڕیشه‌ی داكوتاوه، هه‌روه‌ك له فه‌رمووده‌ی قودسیدا هاتووه: {إنني والجن والإنس لفي أمر عظيم أخلق ويعبد غيري، وأرزق ويشكر سواي} رواه الطبراني في مسند الشاميين (2/ 936) والبيهقي في الشعب (4563) عن أبي الدرداء . [به‌راستی من و په‌ری و ئاده‌میزاد له كارێكی سه‌رسامداین، دروستی ئه‌كه‌م و جگه له من ئه‌په‌رستێت، ڕۆزی ئه‌ده‌م و سوپاسی جگه له من ئه‌كات] خوای متعال ئابڕوی هه‌ر ملنه‌ده‌رو ملهوڕو درۆزنێك ئه‌بات كه سه‌رپێچی و دژایه‌تی خوا ئه‌كه‌ن، بۆ نموونه موسه‌یله‌مه بیستی كه‌وا پێغه‌مبه‌ر (صلی الله علیه وسلم) تفی كردۆته چاوی عه‌لی و چاك بۆته‌وه‌و ئازاری نه‌ماوه، ئه‌ویش ویستی وه‌ك ئه‌و بكات و تفی كرده چاوی یه‌كێك تا چاك بێته‌وه به‌ڵام به ئێجگاری چاوی كابرا كوێر بوو خوا ئابڕوی برد، وه هیچ كه‌سێكیش نه‌بووه به هیچ شێوه‌یه‌ك بانگه‌شه‌ی ئه‌وه بكات كه دروسته‌كه‌ر –خالق-ی شتێكه، ئه‌وه‌ش كه‌سانی درۆزن بانگه‌شه‌ی ده‌كه‌ن خوا ئابڕویان ده‌بات تاكو كه‌س پێیان هه‌ڵنه‌خه‌ڵه‌تێت. به‌ڵگه‌ی ئه‌مه‌ش به‌ڵگه خۆرسكه‌كانن، نیشانه‌كانی بوونه‌وه‌ر، به‌ڵگه ژیریی و لۆژیكه‌كان، له به‌ر ئه‌وه دانه‌ر ده‌فه‌رموێت: [ومنهم من اعترف بالعجز عن تقرير هذا بالعقل، وزعم أنه يتلقى من السمع]. سه‌لماندنی بوونی خوا له فیتره‌و خۆرسكی مرۆڤدا هه‌بووه ته‌نانه‌ت پێش ئه‌وه‌ی مرۆڤ بشبێته خاوه‌نی ژیری و خوا په‌یمانی له هه‌موو نه‌وه‌ی ئاده‌م وه‌رگرتووه كه ئه‌و زاته په‌روه‌ردگاریانه‌وه ئه‌وانیش ملكه‌چی فه‌رمانی خوا بوون و كه "په‌یمانی فیتری"یه وَإِذْ أَخَذَ رَبُّكَ مِنْ بَنِي آدَمَ مِنْ ظُهُورِهِمْ ذُرِّيَّتَهُمْ وَأَشْهَدَهُمْ عَلَى أَنْفُسِهِمْ أَلَسْتُ بِرَبِّكُمْ قَالُوا بَلَى شَهِدْنَا [الأعراف:172] واته: [وه كاتێك كه په‌روه‌ردگارت پشتاو پشتی نه‌وه‌ی ئاده‌می كۆ كرده‌وه (له جیهانی په‌نهان و شاراوه‌دا په‌یمانی لێ وه‌رگرتن)و كردنی به شایه‌ت به‌سه‌ر خۆیانه‌وه و (پێی فه‌رموون): ئایا من په‌روه‌ردگاری ئێوه نیم؟! هه‌موو وتیان: نابێت تۆ خوای ئێمه نه‌بیت، به‌ڵێ شایه‌تیمان داوه (كه تۆ په‌روه‌ردگارمانیت)]جا كاتێك ژیری كه‌وته تێڕوانین و بیركردنه‌وه، ته‌نها ده‌ره‌نجامێك پێی ده‌رده‌چێت سه‌لماندن و باوه‌ڕ بوونه به بوونی خوای په‌روه‌ردگار. فواعجباً كيف يعصى الإله .. أم كيف يجحده الجاحـد وفي كل شيء لـه آيــة .. تـدل عَلَى أنه واحـد واته: ئای كه سه‌یره سه‌رپێچی و بێفه‌رمانی خوا ده‌كرێت، یان چۆن كه‌سێكی ملنه‌ده‌رو نكوولیه‌كر ئینكاری ئه‌و زاته ده‌كات، له هه‌موو شتێكدا به‌ڵگه‌و نیشانه هه‌یه كه به‌ڵگه‌ن و ده‌یسه‌لمێنن كه ئه‌و زاته تاك و ته‌نهاو بێ هاوتایه. بابه‌تی داهاتوو: قسه‌یه‌ك له‌سه‌ر (ماهییه‌ت).