دانراوه له‌لایه‌ن: باوکی موحه‌ممه‌د شه‌رحی عه‌قیده‌ی ته‌حاوی ... یه‌كخواپه‌رستی ... ئه‌ڵقه‌ی یه‌كه‌م (٢) (جۆره‌كانی ته‌وحید) دانه‌ر -ڕه‌حمه‌تی خوای لێ بێت- ده‌فه‌رموێت: [فالتوحيد أول الأمر وآخره، أعني توحيد الإلهية، فإن التوحيد يتضمن ثلاثة أنواع: أحدها: الكلام في الصفات . والثاني: توحيد الربوبية وبيان أن الله وحده خالق كل شيء . والثالث: توحيد الإلهية وهو استحقاقه سُبْحَانَهُ وَتَعَالَى أن يعبد وحده لا شريك له. أما الأول فإن نفاة الصفات أدخلوا نفي الصفات في مسمى التوحيد كـالجهم بن صفوان ومن وافقه، فإنهم قالوا: إثبات الصفات يستلزم تعدد الواجب، وهذا القول معلوم الفساد بالضرورة، فإن إثبات ذات مجردة عن جميع الصفات لا يتصور لها وجود في الخارج، وإنما الذهن قد يفرض المحال ويتخيله وهذا غاية التعطيل وهذا القول قد أفضى بقوم إِلَى القول بالحلول أو الاتحاد، وهو أقبح من كفر النَّصارَى، فإن النَّصارَى خصوه بالمسيح، وهَؤُلاءِ عموا جميع المخلوقات. ومن فروع هذا التوحيد: أن فرعون وقومه كاملو الإيمان عارفون بالله عَلَى الحقيقة. من فروعه أن عباد الأصنام عَلَى الحق والصواب وأنهم إنما عبدوا الله لا غيره. ومن فروعه: أنه لا فرق في التحريم والتحليل بين الأم والأخت والأجنبية، ولا فرق بين الماء والخمر، والزنى والنكاح، الكل من عين واحدة، لا بل هو العين الواحدة. ومن فروعه أن الأَنْبِيَاء ضيقوا عَلَى النَّاس تَعَالَى الله عما يقولون علواً كبير] . [جا ته‌وحید سه‌ره‌تای كارو كۆتاییه‌كه‌شیه‌تی، مه‌به‌ستم ته‌وحیدی خوایه‌تیه، له ڕاستیدا ته‌وحید سێ به‌ش له‌خۆی ده‌گرێ: یه‌كه‌میان: قسه‌كردن له سیفاته‌كان دووه‌م: ته‌وحیدی په‌روه‌ردگارێتی (الربوبیة) وه ڕوونكردنه‌وه‌ی ئه‌وه‌ی كه دروستكه‌ری هه‌ىموو شتێك ته‌نها خوایه. سێیه‌م: ته‌وحیدی خوایه‌تی (الاولوهیة) ئه‌ویش كه ته‌نها ئه‌و سبحانه‌وتعالی به تاكو ته‌نهاو بێ هاوه‌ڵه‌و مافی په‌رستن و به‌ندایه‌تی هه‌ر بۆ ئه‌و زاته‌یه. جا یه‌كه‌میان ئه‌وه ئه‌وانه‌ی نه‌رێی (نفی) سیفاته‌كانیان كردووه وه‌ك جه‌همی كوڕی سه‌فوان و ئه‌وانه‌ش كه هاوڕایین، نه‌رێكردنی سیفاته‌كانیان ناو ناوه به ته‌وحیدو تێیان خزاندووه، چونكه ئه‌وانه ده‌یانگوت: جێگیركردنی سیفات ئه‌خوازێ كه چه‌ند واجبێك هه‌بێت، جا فاسیدو بێكه‌ڵكی ئه‌م قسه‌یه به پێویست و زه‌روره‌ت زانراوه، چونكه جێگیركردنی زاتێكی ڕووت كراوه له هه‌موو سیفاته‌كان له ده‌ره‌وه‌ی زه‌ین و هۆشدا بینش ناكرێت، به‌ڵكوو ته‌نها زه‌ین و بیرۆهۆشه كه گریمان و خه‌یاڵی مه‌حاڵ ده‌كات وه ئه‌مه‌ش كۆتا مه‌بستی په‌كخستنی سیفاته‌كانه، وه هه‌ر ئه‌مه‌شه وای له كه‌سانێك كردووه كه سه‌ربكێشن بۆ تێداتوانه‌وه‌و یه‌كگرتن (الحلول و الاتحاد)، كه ئه‌مه له كوفرو بێ باوه‌ڕی نه‌سرانیه‌كان قێزه‌ونتره ناقۆڵاتره، چونكه نه‌سرانیه‌كان تایبه‌تیان كردووه به مه‌سیحه‌وه، به‌ڵام ئه‌مانه به‌سه‌ر هه‌موو دروستكراوه‌كاندا گشگیریان كردووه. له به‌شه‌كانی ئه‌م ته‌وحیده ئه‌وه‌یه كه: فیرعه‌ون و شوێنه‌كه‌وتوانی خاوه‌نی باوه‌ڕی ته‌واو بوون و به‌ڕاستی خوایان ناسیوه. وه له به‌شه‌كانی: بتپه‌رسته‌كان له‌سه‌ر هه‌ق و ڕاستین و ئه‌وان ته‌نها خواپه‌رست بوون و جگه له خوا هیچێكی تریان نه‌په‌رستووه، وه له به‌شه‌كانی: هیچ جیاوازیه‌ك نییه له حه‌رام و حه‌ڵاڵیدا له نێوان دایك و خوشك و یه‌كێكی نامۆو ناخزمدا، وه جیاوازی نیبه له نێوان ئاو و عه‌ره‌قدا، له نێوان زیناو ماره‌یی و نیكاحدا، وه هه‌موو له یه‌ك چاوگن، نه‌خێر، به‌ڵكوو هه‌ر ئه‌و تاكه چاوگه. وه له به‌شه‌كانی ئه‌م ته‌وحیده: پێغه‌مبه‌ران شتیان له سه‌ر خه‌لكی ته‌سك كردۆته‌وه -خوا زۆربانترو به‌رزتره له‌وه‌ی كه ئه‌وانه ده‌یڵێن-]. شه‌رح و ڕاڤه‌كردن: دانه‌ر ڕه‌حمه‌تی خوای لێ بێ به شه‌رح و ڕاڤه‌كردنی سێ جۆره‌كه‌ی ته‌وحید ده‌ستی پێ كردووه، لێره‌دا گومانێك هه‌یه كه هه‌ندێ له بیدعه‌چیه‌كان ئه‌یوروژێنن ئه‌ویش كه ده‌ڵێن: به‌شكردنی ته‌وحید بۆ سێ به‌ش كارێكی بیدعه‌و داهێنراوه، ئێمه نه له قورئانداو نه له سوننه‌تدا ته‌وحیدی ناوو سیفاته‌كانمان نه‌خوێندۆته‌وه‌و نه‌ماندیوه. ئه‌م گومانه به‌ڵگه‌ی نه‌فامی و ملنه‌دان و ملكه‌چ نه‌بونیانه، ئه‌گه‌ر نا خۆ ئه‌وانه له بیدعه‌و كاری داهێنرا ناسڵمنه‌وه تا بڵێن: ئه‌م به‌شكردنه بیدعی و داهێنراوه، به‌ڵام له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا پێیان ده‌ڵێین: به‌ڕاستی هه‌ر سێ به‌شه‌كانی ته‌وحیدو یه‌كخواپه‌رستی له هه‌موو ركاتێكی نوێژه‌كانماندا ده‌یانخوێنین، جا ئه‌گه‌ر: الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعَالَمِينَ مان خوێنده‌وه ئه‌مه ته‌وحیدی په‌روره‌دگارێتیه، وه ئه‌گه‌ر: الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ مان خوێنده‌وه ئه‌وه ته‌وحیدی ناوو سیفاته‌كانه، پاشان ئه‌گه‌ر له دوای ئه‌وه: إِيَّاكَ نَعْبُدُ وَإِيَّاكَ نَسْتَعِينُ مان خوێنده‌وه ئه‌مه ته‌وحیدی خوایه‌تی یان ته‌وحیدی عیباده‌ت و به‌ندایه‌تیه. وه له گرنگی ئه‌م سێ به‌شه‌ی ته‌وحیده كه ئێمه له هه‌موو فه‌رزێكدا ئه‌یخوێنین و دووباره‌ی ده‌كه‌ینه‌وه، كه ئه‌مه‌ش له قورئاندایه، وه هه‌روه‌ها له كۆتایین سووره‌تی قورئاندا كاتێك ده‌ڵێین: قُلْ أَعُوذُ بِرَبِّ النَّاسِ ئه‌وه ته‌وحیدی په‌روه‌ردگارێتیه، مَلِكِ النَّاسِ ئه‌مه‌ش ته‌وحیدی په‌روه‌ردگارێتی(الربوبیة) له خۆ ده‌گرێ، إِلَهِ النَّاسِ ئه‌مه ته‌وحیدی خوایه‌تی(الألوهية) له‌خۆ ده‌گرێ، وه ئه‌م ئایه‌تانه ته‌وحیدی ناوو سیفاته‌كانیش له خۆ ده‌گرن، چونكه خوا سبحانه‌وتعالی ناوی خۆی ناوه به خاوه‌ن و په‌روه‌ردگارو خواو پاشاو ده‌سه‌ڵاتدار –رباً وملكاً وإلهاً- قورئان له سه‌ره‌تاكه‌یه‌وه تا كۆتاییه‌كه‌ی ته‌وحیدو یه‌كخواپه‌رستیه، وه له هه‌ر ڕكاتێكی نوێژه‌كانماندا هه‌رسێ جۆری ته‌وحیدی تێدا باس ده‌كه‌ین، وه زانایانی ئیسلامیش له‌م چه‌مك و مه‌فهومه تێ گه‌یشتوون، له به‌ر ئه‌وه تێدانایه كه له سه‌ر ته‌وحید كتێبی نوسیوه‌و دایناوه وه‌ك (ابن مندة) –كه له زانا له پێشووه‌كانه- له سه‌ده‌ی چواری كۆچیدا باسی له‌م سێ به‌شه‌ی ته‌وحید كردووه، جا ئه‌م دابه‌شكردنه له داهێنانی شێخی ئیسلام ئیبن ته‌یمیه و جگه له‌ویش نییه. هه‌رسێ جۆره‌كانی ته‌وحید له كتاب و سوننه‌تدا هاتوون، وه‌ك له فه‌رمووده‌ی عائیشه‌دا خوا لێی ڕازیبێ: {أن النبي صلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ بعث رجلا عَلَى سرية وكان يقرأ لأصحابه في صلاته فيختم ب قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ فلما رجعوا ذكروا ذلك للنبي صلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ فَقَالَ سلوه لأي شيء يصنع ذلك فسألوه فَقَالَ لأنها صفة الرحمن وأنا أحب أن أقرأ بها فَقَالَ النبي صلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ أخبروه أن الله يحبه} البخاري (٦٩٤٠)، مسلم (٨١٣) عن عائشة. {پێغه‌مبه‌ر(صلى الله علیه وسلم) پیاوێكی وه‌ك به‌رپرسی سریه‌یه‌ك (ده‌سته‌و تاقمێكی بچووكن كه ده‌نێردرێن بۆ جه‌نگ) نارد، وه ئه‌م نوێژی بۆ هاوه‌ڵه‌كانی ده‌خوێندو پاش خوێندنی نوێژه‌كه‌ی به قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ كۆتایی پێ دێنا، جا كاتێك گه‌ڕانه‌وه ئه‌مه‌یان بۆ پێغه‌مبه‌ر (صلىالله علیه وسلم) باسكرد، فه‌رمووی: پرسیاری لێ بكه‌ن كه به‌ر چ شتێك ئه‌و كاره‌ی كردووه، پرسیارێان لێكردو ئه‌ویش وتی: له‌به‌ر ئه‌وه‌ی سیفه‌تی(الرحمن)ه وه من حه‌ز ئه‌كه‌م كه پێی بخوێنم، پێغه‌مبه‌ر (صلىالله علیه وسلم) فه‌رمووی: هه‌واڵێ بده‌نێ كه خوا خۆشی ده‌وێت}. كه‌واته ته‌وحیدی ناوو سیفاته‌كان ناسراوو بووه لای پێشینه چاكه‌كان، به‌ڵگه‌كانیش له سه‌ر ئه‌مه زۆرن، وه سووره‌تی (الاخلاص)یش به‌رامبه‌ر سێیه‌كی قورئانه؛ چونكه سیفه‌تی (الرحمن)ه، وه مانای ئه‌مه‌ش ئه‌وه‌یه كه ته‌وحیدی ناوو سیفاته‌كان سێیه‌كی قورئانه، وه سێیه‌كه‌كه‌ی دیكه‌ش ته‌وحیدی په‌روه‌ردگارێتیه، وه سێیه‌كی كۆتایشی ته‌وحیدی خوایه‌تیه. جا به‌ڵگه‌كاني كتاب و سوننه‌ت و كاری پێشین به‌ڵگه‌ن له سه‌ر هه‌رسێ جۆره‌كه‌ی ته‌وحید، وه هیچ كه‌سێكیش نییه ئینكاری ئه‌مه بكات و ملی بۆ نه‌دات مه‌گه‌ر كه‌سێكی چه‌نه‌بازو زۆربڵێ نه‌بێ، خۆ ئه‌گه‌ر ئه‌وانه-بيدعه‌چیه‌كان- ته‌وحیدیان به ته‌واوی به‌جێ بێنایه‌و تێی بگه‌شتنایه ڕاجووداییمان نه‌ده‌بوو له ناودا، به‌ڵام ته‌وحید لای ئه‌وان تێورییه، ئه‌ویش: - نفي الكميه المتصلة، ونفي الكميه المنفصلة- نه‌رێكردنی بڕو ئه‌ندازه‌ی پێكه‌وه بوو، وه نه‌رێكردنی بڕو ئه‌ندازه‌ی لێك جیا، ئائه‌مه‌یه ته‌وحیدو یه‌كخواپه‌رستی لای ئه‌وان بۆیه ده‌ڵێن كه دابه‌شكردنی ته‌وحید بۆ ئه‌و سێ به‌شه بیدعه‌و داهێنراوه. دانه‌ر ڕه‌حمه‌تی خوای لێ بێت سه‌باره‌ت به ڕوونكردنه‌وه‌ی ته‌وحیدی یه‌كه‌م ده‌ڵێ كه ئه‌وانه‌ی نه‌فی سیفاته‌كانی خوا ده‌كه‌ن، نه‌فیكردنی سیفاته‌كانیان خستۆته ناو ته‌وحیده‌وه‌و به‌وه ناسیویانه، ته‌وحید لای جه‌همیه‌كان ئه‌وه‌یه كه: به هیچ شێوه‌یه‌ك هیچ سیفاتێك بۆ خوا جێگیر نه‌بێ و نه‌سه‌لمێ(أن لا يثبت لله صفة قط)، لای موعته‌زیله‌كانیش ئه‌وه‌یه كه: نه‌فی هه‌موو سیفاته‌كان بكه‌ین له‌گه‌ڵ جێگیر كردنی ناوه‌كان (نفی جميع الصفات مع إثبات الأسماء)، خوا سبحانه وتعالی لای ئه‌وانه زانایه به بێ زانست-علیم بلا علم-، به توانایه به بێ توانا –قدیر بلا قدرة- موریده به بێ ویست - مريد بلا إرادة-، به ده‌سه‌ڵاته به بێ ده‌سه‌ڵات - عزيز بلا عزة- به‌م شێوه‌یه موعته‌زیله‌كان هه‌ر له خۆیانه‌وه درۆو بوختان بۆ خوای متعال هه‌ڵده‌به‌ستن. خوای په‌روه‌ردگار قسه‌كردن له سه‌ری به بێ زانیاری كردۆته پله‌یه‌ك له خواری شیرك و هاوه‌ڵگیریه‌وه له قه‌ده‌غه‌كردندا و ده‌فه‌رموێت: قُلْ إِنَّمَا حَرَّمَ رَبِّيَ الْفَوَاحِشَ مَا ظَهَرَ مِنْهَا وَمَا بَطَنَ وَالْأِثْمَ وَالْبَغْيَ بِغَيْرِ الْحَقِّ وَأَنْ تُشْرِكُوا بِاللَّهِ مَا لَمْ يُنَزِّلْ بِهِ سُلْطَاناً [الأعراف:٣٣] { بڵێ خوا كارو كرده‌وه‌ی ناحه‌ز چ به ئاشكرا چ به نهێنی حه‌رام كردووه، (وه هه‌روه‌ها) گوناح و سته‌مكردنی به ناهه‌ق و هاوبه‌شدانان بۆ خوا كه به‌ڵگه‌ی بۆ نه‌هاتووه، له خۆڕا مه‌یكه‌نه هاوبه‌ش بۆ خوا} پاشان ده‌فه‌رموێت: وَأَنْ تَقُولُوا عَلَى اللَّهِ مَا لا تَعْلَمُونَ [الأعراف:٣٣] { وه شتێ كه نایزانن به فه‌رمایشتی خواوه مه‌یڵێن (له خۆتانه‌وه له سه‌ر خوا شت مه‌ڵێن كه نایزانن) }. جا ئه‌مه گه‌وره‌ترێكه له هاوبه‌ش دانان، موشریك جگه له خوای گه‌وره ئه‌په‌رستێ، به‌ڵام ئه‌وه‌ی كه له سه‌ر خوا به بێ زانست و زانیاری قسه ده‌كات ئه‌وه تاوانه‌كه‌ی گه‌وره‌تره له كه‌سێ كه موشریكی ڕووته؛ چونكه ئه‌بێته هۆی له‌خشته بردن و فیتنه‌و سه‌رلێشێوانی خه‌ڵكی، ده‌بێته قسه‌كه‌رو ده‌مڕاستی ئه‌م شیركه، درۆو بوختان به ده‌م خواوه ده‌كات عزوجل. ئه‌وانه‌ش كه نه‌فی سیفاته‌كان ده‌كه‌ن ته‌وحیدیان كردۆته ئه‌وه‌ی كه: نه‌فیكردن و نه‌رێكردنی سیفاته‌كانی خوا بێت، جه‌همیه‌كان ده‌ڵێن: جێگیركردنی سیفاته‌كان وا ده‌خوازێ كه چه‌ند واجب (مه‌به‌ست له واجب ئه‌وه‌یه كه بوونی هه‌رده‌بێ ببێ كه خوایه سبحانه‌وتعالی)ێك هه‌بن. واجبیش لای ئه‌وان: (واجب الوجود)ه، واته: زاتێكه كه هه‌ر ده‌بێ بوونی ببێ و ناكرێ نه‌بێ، جا فه‌یله‌سووفه‌كان خوا ناو ده‌به‌ن به (واجب الوجوب)و ده‌ڵێن: هه‌بووه‌كان(الموجودات) دابه‌ش ده‌كرێن بۆ سێ به‌ش: هه‌ر ده‌بێ ببێ (واجب)، وه ده‌گونجێ و ده‌كرێ ببێ (ممكن)، وه ئه‌سته‌م و مه‌حاڵه كه ببێ (مستحیل)، ئه‌مه له ڕوانگه‌ی بوونه‌وه، جا (واجب الوجود) ئه‌وه‌یه كه: بوونی به خۆیه‌وه‌یه‌تی و بێ نیازه له جگه له خۆی و جگه له‌و ئاتاج و نیازمه‌نی ئه‌وون، واته خوای عزوجل، ئه‌وه‌ش ده‌گونجێ و ده‌كرێ كه‌ببێ واته (ممكن)ه: بوونی دروستكراوه‌كانه، ئه‌وه‌ش كه ئه‌سته‌م و مه‌حاڵه: بوونی دوو واجبه له یه‌ك كاتا، هه‌روه‌ك چۆن –به نموونه- ئه‌سته‌م و مه‌حاڵه بوونی دوو خوا له یه‌ك كاتدا. جا (واجب الوجود) لای ئه‌وان -وه‌ك ده‌ڵێن- خوایه (عزوجل). هیچ شتێكی دیكه‌ی بۆ جێگیر ناكه‌ن و نایسه‌لمێنن ته‌نها ئه‌وه‌نده نه‌بێ كه هه‌ر ده‌بێ ببێ و بوونی واجبه، وه ئه‌و له جیهانی میسالدا –واته له بیرۆهۆشدا- بوونی هه‌یه، ئیتر هیچ سیفه‌تێكی بوونی (وجودی) بۆ ناسه‌لمێنن –وه‌ك وتمان-، تاكوو نه‌بێته چه‌ند دانه و بچێته جیهانی واقعه‌وه، به شێوه‌یه‌ك ئه‌ندازه‌ی پێكه‌وه‌بوو ( الكميه المتصلة) و ئه‌ندازه‌ی لێكجیا (الكميه المنفصلة)ی لێ نه‌فی ئه‌كه‌ین و ده‌ڵێین: جێگیركردن و سه‌لماندنی زاتێكی ڕووتكراوه له هه‌موو سیفاتێك. جا ئه‌مه له‌ڕاستیدا له ده‌ره‌وه‌ی زه‌ین و بیروهۆشدا بینش ناكرێت، به‌و شێوه‌ی كه ئێمه زاتێك جێگیر بكه‌ین و بیسه‌لمێنن كه هیچ سیفه‌تێكی نه‌بێت. چونكه هه‌موو شتێك ئه‌گه‌ر بوونی هه‌بێت، هه‌ر ده‌بێ سیفاتیشی هه‌بێت. (فنق غول) -جۆرێكه له باڵنده- بۆ نموونه: درێژه، پانه، گه‌وره‌یه، سووره یان سپییه. جا ماده‌م له ده‌ره‌وه‌دا بوونی هه‌یه، هه‌ر ده‌بێ وه‌سفێكی هه‌بێت و ناكرێ بێ وه‌سف بێت. جا ئه‌و (واجب الوجود)ه‌ی كه فه‌یله‌سووفه‌كان قسه‌ی لێ ده‌كه‌ن به هیچ شێوه‌یه‌ك بوونی نییه، ته‌نها له زه‌ین و بیرۆهۆش و ژیری فه‌یله‌سووفه‌كان خۆیاندا نه‌بێت.