ژیانى چەند زانایەك كە نووسینی تایبەتیان هەیە لەسەر هاوەڵان (رضي الله عنهم). (2) نووسینی: نیهاد جه‌لال حبیب الله ئەبوونوعەیمی ئەصفەهانى ناوى ئەحمەدى كوڕی عەبدوڵاى كوڕی ئەحمەدى كوڕی ئیسحاقی كوڕی مووساى كوڕی میهرانە، خەڵكى ئەصفەهانە، لە مانگى رەجەبی ساڵی 336 كۆچی لەدایكبووە. میهرانى باپیرە گەورەى یەكەم كەس بووە لەو زنجیرەیە كە موسڵمان بووەو مەولاى عەبدوڵاى كوڕی موعاویە بووە. زانایەكى گەورەى فەرموودەناس بووەو صۆفی بووە، باوكی یەكێك بووە لە زانا گەورەكان و هەر بە منداڵی زانستى فێر كردووە، داوای كردووە لە بڕێك لە زانایانى فەرموودە لە وڵاتە جیاجیاكان تا وەك خوێندكار وەریبگرن و فەرموودەى پێ بڵێن، ئەوانیش رازى بوون، لەوانە خەيثهمەى كوڕی سولەیمان لە شام و ئەبولعەبباسی ئەصەم لە نەیسابوورو ئەبوو سەهلى كوڕی زیاد لە بەغدادو ئەبووبەكر ئیبنوسننى لە دەینەوەرو چەندێكى تر لە زانایانى ناوچەكانى تر، بەو جۆرە ئەبوو نوعەیم لەپێناو زانست وەرگرتندا چەندین وڵاتى كرد. ئەبونوعەیم زیاتر هەوادارى مەزهەبی ئەشعەری بووە، وەك دەبینین لەسەر ئەوەش لەگەڵ حەنبەلیەكان كێشەى هەبووە. باوكیشی پێشتر لە پێناو ئەو زانستە گەورەدا (فەرموودە) وڵاتەو وڵات دەگەڕا، بەمە ئەبوونوعەیم شوێن پێی باوكى خۆی هەڵگرت. ئەبونوعەیم لە تەمەنى هەشت ساڵیەوە فەرموودەى لە باوكیەوە بیست، هەر لەو تەمەنەدا لە مامۆستاكانیشیەوە فەرموودەى بیست، ئەوەبوو لاى ئەبوو موحەممەد عەبدوڵاى كوڕی جەعفەرى مامۆستاى لە ساڵی 344 واتە لە تەمەنى هەشت ساڵیدا فەرموودەى وەرگرت. لە دیارترین نووسینەكانى بریتین لە: معجم الصحابة. حلية الأولياء. معجم الشيوخ المستخرج على الصحيحين تأريخ أصبهان صفة الجنة دلائل النبوة علوم الحديث كتاب النفاق. هەندێ لە خوێندكارەكانى: كوشیارى كوڕی لیالیزورى جیلی. ئەبوو سەعدى مالینی. خەطيبى بەغدادى. ئەبوبەكرى هەمەدانى. ئەبوو عەلى وەخشی. هیبەتولآى شیرازى. عەبدوسەلامى كوڕی ئەحمەدى قاضى. موحەممەدى كوڕی عەبدوڵاى ئەدمى. ئیبنوننەجار دەڵێت ئەبوونوعەیم تاجی فەرموودەناسان و یەكێكە لە كەسە دیارەكانى ئیسلام. ئیبنولموفەضهل دەڵێت: ئەبوطاهیری سەلەفی مامۆستامان باس و ژیانى ئەبوو نوعەیمی كۆكردوەتەوەو ئەو فەرموودانەشی هێناوە كە لەوى بیستووە كە هەشتا فەرموودە بون و دەڵێت كتێبی وەك (حلية الأولياء) هەرگیز نەنووسراوە. ئیبن كەثير دەڵێت: زاناى فەرموودەناس ئەبوونوعەیم قسەو هەواڵی راهیب و قەشەو عەرەبەكانى زۆر هێناوە، زۆر بە زۆرى و چاكى و جوانى هێناویەتى، رەحمەت و رەزامەندى خوا بیگرێتەوە. كاتێ كتێبی (حلية الأولياء) ى نووسیوە براوە بۆ نەیسابوور و لەوێ فرۆشتوویانە بە چوارسەد دینار. لە سەردەمى ئەم زانایەدا سوڵتان مەحموودى كوڕی سەبەكتەكین والیەكى لەسەر ئەصفەهان دانا، دواتر خەڵكەكە ئەو والیەیان كوشت، بۆیە سوڵتان لە رۆژی هەینیدا چوو بۆیان تا تۆڵە بكاتەوە، لەو رۆژەدا خوێندكارەكانى ئەبوو نوعەیم مامۆستاكەیان لە مزگەوت دەركرد نەوەك ئەویش تووش بێت، بۆیە كە سوڵتان هات كوشتارێكى زۆری لێكردن، بەڵام ئەبوونوعەیم پارێزرا. خەتیبی بەغدادى جیا لە خوێندكارەكانى ترى باس لەوە دەكات كە لە پێدانى فەرموودەدا ئەبوونوعەیم تا رادەیەك دەستى شل كردووە، بەڵام ذەهەبی بە هێنانى قسەى خوێندكارانى تری دەیسەلمێنێ وانەبووەو هەردەم بە نووسین فەرموودەكەى هێناوە كە خۆی نووسیویەتى و وتوویەتى خۆم ئەم فەرموودەم بیستووە، بۆیە دەڵێت ئەبوونوعەیم تۆمەتبار نیە و بەڵكو زۆر راستگۆیە و لەو بوارەدا زۆر زانا بووەو هیچ تاوانێكى لێ بەدى ناكەم. لەبەرئەوەى ئەبوونوعەیم ئەشعەرى بووەو ئیبن مەندەش حەنبەلى بووە جۆرێ ناكۆكی لەنێوانیاندا هەبووە، تەنانەت ئەبوو نوعەیم لە كتێبەكەیدا تأریخ أصبهان قسە دەكات لەسەر ئیبن مەندە، ئەمەش لەبەر ئەو ناكۆكیە مەزهەبیەى هەیبووە لەگەڵ ئیبن مەندە. ئیبنولعمادى حەنبەلى قسەى ئیبن ناصرەدینی هێناوە كە قسەی هیچكام لەو دوانە (ئەبونوعەیم و ئیبن مەندە) بەرامبەر بە یەكتر وەرناگیرێت چونكە نێوانیان چاك نەبووە، واتە حوكمدانى هەركام لەوانە بەسەر ئەوى تردا بە هەند وەرناگیرێت. ئەبوو نوعەیم لە مانگى صەفەر یان دەوترێ لە بیست و یەكى مانگى موحەرەم یان بیست و هەشتى موحەرەم یان دەوترێ لە بیستى مانگى موحەرەمى ساڵی 430 كۆچیدا وەفاتى كردووە كە لەو كاتەدا تەمەنى نەوەدو چوار ساڵ بووە. ئیبن عەبدولبەر ناوى یووسفی كوڕی عەبدوڵاى كوڕی موحەممەدى كوڕی عەبدولبەرى قورطوبیە، كونیەكەى ئەبوو عومەر بووە، زانایەكى گەورەى فەرموودەو هەڵكەوتەى ناسراوى سەردەمى خۆی بووە. لە رۆژی هەینی بیست و پێنجى رەبیعولئاخیری ساڵی 368 كۆچی لە نیوەرۆیدا لەدایك بووە. كوڕێكى هەبووە بەناوى عەبدوڵا كە كونیەكەى ئەبوو موحەممەد بووەو یەكێك بووە لە شارەزایانى بوارى ئەدەب. ئیبن عەبدولبەر لە پاش ساڵانى 383 بە دواوە بەدواى فەرموودەدا گەڕاوەو شوێنانى ناو خاكى ئەندەلوسی كردووە، ئەمەش چەند ساڵێك پێش لەدایك بوونى زاناى فەرموودەناسی رۆژهەلآتى ئیسلامى خەطيبى بەغدادی بووە. لە دیارترین مامۆستاكانى كە فەرموودەى لێوە گێڕاونەتەوە بریتین لە: ئەبولقاسم خەلەفی كوڕی قاسم عەبدولوارثى كوڕی سوفیان سەعید نەصر ئەبوو موحەممەدى كوڕی عەبدولموئمین ئەبوو عومەرى باجى و ئەبوو عومەرى طلمنكى ئەبولوەلید ئیبنولفەرضي لە ئەندەلوس لە رۆژهەلآتى ئیسلامیش: ئەبولقاسم سقطى مەككى عەبدولغەنى كوڕی سەعید ئەبووذەرى هرەوى ئەبوو موحەممەد ئیبنونوحاسى میصری و چەندێكى تر. لەدیارترین خوێندكارەكانیشی بریتی بوون لە: أبو العباس الدلائي أبو محمد بن أبي قحافة أبوالحسن بن مفوز أبو عبد الله الحميدي أبو علي الغساني أبو بحر سفيان بن العاص و محمد بن فتوح الأنصاري أبو داود سليمان بن نجاح المقرئ زاناى دادوەر ئەبولوەلیدی باجی دەڵێت: لە مەغریبی ئیسلامیدا كەس نەبووە لە بوارى فەرموودەدا وەك ئەبوو عومەر ئیبن عەبدولبەر بێت. ذەهەبی دەڵێت: هەموو مامۆستاكانى كە فەرموودەى لێ وەرگرتون ناگەنە حەفتا كەس و بۆ فەرموودەش وڵاتانى نەكردووە، لەگەڵ ئەوەشدا كەمتر نیە لە خەطيبى بەغدادى و بەیهەقی و ئیبن حەزم لە زۆری شارەزاییدا، بەڵكو لەوانەیە ئەو راستگۆیی و ئاییندارى و چەسپاوی و چاكی بیروباوەڕەی لاى ئەم هەبووبێت لاى ئەوان هێندەى ئەم نەبووبێت، رەحمەتى خواى لێ بێت. ئیبن عەبدولبەر سەرەتا سەر بە مەزهەبی ظاهیری بوو، بەڵام زیاتر ئەوەى لەم زانایە بینراوە زیاترینی كاتى ژیانى و بیروراكانیشی سەر بە مەزهەبی شافیعی بووە، بەڵام ذەهەبی دەڵێت من دەڵێم ئەو بیروباوەڕی سەلەفی بووەو ئاییندارى زۆر پتەو بووە. لە نووسینەكانى: الإستيعاب في معرفة الأصحاب كتاب التمهيد لما في الموطأ من المعاني والأسانيد الاستذكار لمذاهب علماء الأمصار جامع بيان العلم وفضله الدرر في اختصار المغازي والسير العقل والعقلاء وما جاء في أوصافهم قبائل العرب وأنسابهم بهجة المجالس وأنس المجالس الكافي الإكتفاء في قراءة نافع وأبي عمرو الإنباه على قبائل الرواة الإنتقاء لمذاهب الثلاثة البيان في تلاوة القرآن الأجوبة الموعبة المعروفين بالكنى القصد والأمم في أنساب العرب والعجم وأول من نطق بالعربية من الأمم الشواهد في إثبات خبر الواحد الإكتفاء في القراءات الإنصاف فيما في اسم الله من الخلاف الفرائض ماوەیەكى زۆر لە خزمەت زاناى گەورەى ئەندەلوس ئەبووعومەر ئەحمەدى كوڕی عەبدولمەلیكی ئیشبیلیدا زانستى وەرگرتووە. ئەم زانایە قورتوبەی جێهێشت بۆ گەڕان بە دواى زانستدا و ماوەیەكى زۆر بە رۆژهەلآت و رۆژئاواى ئەندەلوسدا گەڕا، ماوەیەك لە رۆژهەلآتى ئەندەلوس مایەوەو لە سەردەمى دەسەلآتى ئیبنولئەفطهسدا ماوەیەك بوو بە دادوەرى ئشبوونە و شنترین. ئیبن عەبدولبەر لە رۆژی هەینی لە كۆتا رۆژی مانگى رەبیعولئاخیری ساڵی 463 لە شارى شاطبه لە رۆژهەلآتى ئەندەلوس كۆچی دوایی كرد، لە هەمان ساڵدا زاناى فەرموودەناسی رۆژهەلآتیش خەطيبى بەغدادى كۆچی دوایی كرد. مردنەكەى لە شەوى هەینیدا بوو و ئەسپەردەكردنەكەشی لە عەسری رۆژی هەینیدا بوو، كاتێ وەفاتى كرد تەمەنى نەوەد و پێنج ساڵ بوو. كتێبی(الإستيعاب في معرفة الأصحاب): لەم كتێبەیدا ئیبن عەبدولبەر هەوڵیدا تا بتوانێت ناوى چی هاوەڵ هەیە كە لە نووسینەكانى پێشتردا هەبون بیانهێنێت، بە جۆرێ ئەو ناوەى لێ ناوە وەك كۆكەرەوەیەك بۆ ناوى هەموو ئەو هاوەڵانەى ناویان زانراوە، هەرچەندە ناوى هەندێ هاوەڵی نەهێناوە كە لە كتێبەكانى تردا تۆمار كراون، هاوكات ناوى ئەوانەشی هێناوە كە راجیایی هەیە لەسەر هاوەڵ بوونیان، ریزبەندیەكەشی بە پێی ئەبجەدى كردووەو پاشانیش لە كۆتاییەوە ئەوانەى هێناوە كە بە كونیەكەیان زیاتر ناسراون لەگەڵ ناوى ئافرەتە هاوەڵەكانیشدا كە لە كۆتاییەوە ناوى هێناون، هەموو ئەو ناوانەى لەو كتێبەدا تۆمارى كردون 4225 كەسایەتین.