شەرحی فەرموودەی حەجكردنی پێغەمبەر ﷺ. بەشی چوارەم. (فأتى بطن الوادي، فخطب الناس، وقال:) واتە ئینجا پێغەمبەر صلی اله علیه و سلم هاتە ئەو جێگەی پێی دەوترێت بطن الوادی كە بریتییە لە دۆڵی عورەنە و وتاری ڕۆژی عەرەفەی ئاراستەی هاوەڵان كرد، لەمەشەوە ئەوە وەردەگیرێت وەكو زۆربەی زانایانی ئیسلام فەرموویانە كە خوتبەی ڕۆژی عەرەفە سوننەتە و لەبەر ئەوەش كە خەڵكانێكی زۆر ئامادەی دەبن چاكترە وتاربیژ هەندێ باسی گەورەو گرنگ و كۆكەرەوە لە خۆی بگرێت، جا پێغەمبەر صلی الله علیه و سلم لە خوتبەكەیدا كە ئاراستەی نزیكەی سەدو بیست هەزار كەسی كرد لە هاوەڵان فەرمووی: (إنَّ دماءَكم وأموالَكم حرام عليكم، كحرمة يومكم هذا، في شهركم هذا، في بلدكم هذا) واتە: ئەی موسوڵمانان: خوین و ماڵتان لەسەر یەكتر قەدەغەو حەرام كراوە، نابێت كەس خوینی كەس بەناحەق بڕێژێت و ماڵی بخوات، ئەو كارە حەرامە وەكو حەرام بوونی ئەم ڕۆژەتانە كە ڕۆژی عەرەفەیە و وەكو حەرامبوونی ئەم مانگەتان كە مانگی ذي الحجة یە، وەكو چۆن قەدەغەیە هیچ خراپەیەكیان تێدا بكرێت، وەكو قەدەغە بوونی ئەم مەككەیە كە الله حەرامی كردووە هیچ خراپەو دەستدرێژییەكی تێدا بكرێت. پێغەمبەر صلی الله علیه و سلم ئەم نموونەی بۆ هێنانەوەو بەراوردی بۆ كردن كە حورمەت وگەورەیی خوین و ماڵی موسوڵمان لە حورمەت و گەورەیی مەككە و مانگی ذي الحجة و ڕۆژی عەرەفات گەورەتر و بەبایەخترە، چونكە ئەوان لەسەر پیرۆزی و مەزنی جێگەكەو مانگەكەو ڕۆژەكە یەكدەنگ بوون و لەو بەراوردە باش تێدەگەیشتن. (ألا كلُّ شيء من أمر الجاهلية تحت قدميَّ موضوع) واتە: ئەم ئیسلامە هاتوە بۆ ئەوەی جاهیلییەت بڕوخێنێت و ڕەوشتە ناشیرینەكانی لەناو بدات و یاسا پڕ لە ستەمەكانی پوچەڵ بكاتەوە و كەش و هەوا شیركییەكانی شەرمەزار بكات و بیروباوەڕەكانی هەڵوەشێنێتەوە، فەرمووی هەموو ئەوانەی سەردەمی جاهیلییەت لە ژێرپێمدایە، بەكار هێنانی ئەو دەستەواژەش ئاماژەیە بۆ سووككردن و ڕسواكردنی جاهیلییەت. (ودِمَاء الجاهلية مَوضوعة) واتە: هەر ئەو خوین ڕشتنەی لە سەردەمی پێش ئیسلامدا لە نێوان خەلكیدا بووە هیچ قیساس و تۆڵەسەندنەوەیەكی نییە و خوینی كەس نادرێت كە لەو سەردەمە كوژرابن. (وإنَّ أولَ دمٍ أضعُ من دمائنا دمُ ابن ربيعة بن الحارث، كان مُسترضِعًا في بني سعد، فقتلته هذيل) یەكەمین خوینیش كە بە فیڕۆی دابنەم و تۆڵە و قەرەبوو كردنەوەیی بۆ نەكرێت خوێنی كوڕی ڕەبیعەی ئامۆزامە. ڕەبیعە ئامۆزای پیغەمبەر بوو صلی الله علیه و سلم، دوو ساڵ لە عەبباس گەورەتر بوو، لەگەڵ پێغەمبەردا صلی الله علیه و سلم ئامادەی فەتحی مەكەو تائیف بوو، كورەكەی رەبیعەش كە پێغەمبەر صلی الله علیه و سلم ئاماژەی پێكردووە لەلای هۆزی هذیل بوو بۆ شیرخواردن و پەروەردە بوون، بەڵام بە هۆی جەنگێكەوە كە لەو كاتەدا هەڵگیرسا ئەو كوژرا، مناڵێك بوو بەبەردەم ماڵەكاندا گاگۆڵكێی دەكرد ئیتر بەردێكیان دا بەسەریدا و كوشتیان. (ورِبَا الجاهلية موضوع، وأول رِبًا أضع رِبَانَا رِبَا عباس بن عبدالمطلب، فإنَّه موضوعٌ كله.) واتە: پێغەمبەر صلی الله علیه وسلم هەرچی مامەڵەی سەردەمی جاهیلییەتی پێش ئیسلام هەیە هەڵیوەشاندەوەو پووچەڵی كردووە كە سوو یەكێكە لەو مامەلە زیانبەخشانە بۆ كۆمەڵگای مرۆڤەكان، واتە فەرمووی لە كەس و كارەكەی خۆمەوە دەست پێ دەكەم عەبباسی مامم مامەڵەی بە سوو لەگەڵ كێدا كردوە هەڵیدەوەشێنمەوە و بەتاڵی دەكەمەوە و خودی عەبباسیش تەنها سەرمایەكەی بۆ خۆیەتی. دوای ئەوەی پێغەمبەر صلی الله علییه و سلم جەختی لەسەر پاراستنی خوێن وماڵ و موڵكی خەلكی كردەوە وەكو دوو مەسەلەی گرنگة، ئینجا چووە سەر باسی سێیەم كە پەیوەندی بە ئافرەتانەوە هەیە و فەرمووی: (فاتقوا الله في النِّساء، فإنَّكم أخذتموهن بأمان الله، واستحللتم فروجَهُنَّ بكلمة الله) واتە وەكو درێژەدانێك بە لەناوبردن و ڕوخاندنی بنەماكانی سەردەمی جاهیلی كە سووكایەتی بە ئافرەت دەكرا و ڕێزی لێ نەدەگیرا و لە میرات بێ بەش دەكرا و دەكوژرا و زیندە بەچاڵ دەكرا، فەرمووی: لە الله بترسن و لەگەل ئافرەتەكانتاندا بە جوانی هەڵس و كەوت بكەن و باش بن بۆیان، چونكە ئەوان بە فەرمان و ڕێگە پێدانی الله بۆتان حەڵاڵ بوونە. (ولكم عليهن ألا يُوطِئْنَ فُرُشَكم أحدًا تكرهونه) واتە مافی ئێوەش بەسەر ئافرەتەكانتانەوە ئەوەیە هیچ كەسێك كە ئێوە پێتان ناخۆشە بێتە ماڵەكانتان هاوسەرەكانتان نەیانهیننە ماڵەكانتان، ئیتر ئەو كەسە هەركێ بێت با مەحرەمی ژنەكەش بێت. (فإن فعلن ذلك ) واتە: ئەگەر هاوسەرەكانتان ئەو كارەیان كرد و كەسانێكیان هیناوە ناوماڵەكانتان بەبێ ئیزنی ئێوە كە حەزیان پێ ناكەن و ئەمەش نشوزی پێ دەوترێت لەو حاڵەتەدا: (فاضربوهن ضربًا غير مُبَرِّحٍ) لەو حاڵەتەدا دەتوانن لێیان بدەن بەڵام لێدانێك كە سەخت نەبێت و هیچ شوێنەوارێك بە جێنەهێڵێت بەسەر پێست و ئەندامەكانەوە، نە شكان و نە برینی لێ نەكەویتەوە وەكو زانایان فەرموویانە، هەروەها لێدان سێیەم قۆناغیش دەبێت وەكو لە قورئاندا باس كراوە واتە یەكەم جار ئامۆژگاری دەكات و بە قسەی خۆش، دووەم قۆناغ ئەگەر ئەوە سوودی نەبوو جێگای خەوی لەگەڵدا جیا دەكاتەوە، ئەگەر ئەوەش سوودی نەبوو ئینجا ئەو لێدانە مەرجدارە بەكار دەهێنیت. (ولهن عليكم رزقُهن وكسوتُهن بالمعروف) واتە پیویستە و اجبە لەسەر ئیوەی پیاوانیش كە خواردن و پۆشاكیان بەباشترین شێوە بۆ دابین بكەن و بەو شیوەی كە باوەو عادەتە لەلای خەلكی لە چوار چێوەی شەرعدا و بەپێی توانای میردەكان. (وقد تركت فيكم ما لن تضلوا بعده إنِ اعتصمتم به: كتاب الله) واتە: پێغەمبەر صلی الله علیه و سلم فەرموویەتی من لە دوای خۆم ئەوەم بۆ بەجێهێشتوون ئەگەر دەستی پێوە بگرن هەرگیز گومڕا نابن و ڕێگاتان لێ ون نابێت كە ئەویش قورئانە. (وأنتم تُسْأَلون عني، فما أنتم قائلون؟، قالوا: نشهد أنَّك قد بلغت وأدَّيت ونصحت، فقال بإصْبَعه السَّبَّابة، يرفعها إلى السماء، ويَنكُتُها إلى الناس: ((اللهم اشهد، اللهم اشهد))، ثلاث مرات) واتە: ئێوە لە قەبر و لە ڕۆژی قیامەتدا دەربارەی من پرسیارتان لێ دەكرێت جا ئێوە چی وەڵام دەدەنەوە؟ وتیان: شایەتی دەدەین كە دینەكەت گەیاند و ئامۆژگاریت كردین، ئیتر پێغەمبەر صلی الله علیه و سلم پەنجەی شایەتمانی بەرەو ئاسمان بەرز كردەوە و دووبارە ڕووی پەنجەی ئاراستەی خەڵكەكە كرد ووفەرمووی: یا الله تۆ شایەت بە! سێ جار بە دوای یەدا وەكو جەختكردنەوە وای فەرموو. (ثم أذَّن، ثم أقام فصلى الظهر، ثم أقام فصلى العصر، ولم يصلِّ بينهما شيئًا) واتە پاش خوتبەكە بانگ درا و نویژی نیوەڕۆو عەسری بە قەسرو جەمع كرد بە دوو ئیقامەت، لە نێوان هەر دوو نوێژەكەشدا نوێژی تری نەكرد. (ثم ركب رسول الله صلَّى الله عليه وسلَّم حتى أتى الموقف) واتە ئینجا پێغەمبەر صلی الله علیه و سلم سواری وشترەكەی بوو وڕۆیشت بۆ جێگای ڕاوەستان لە عەرەفات. ( فجعل بطن ناقته القصواء إلى الصخرات) واتە بەسەر وشترەكەیەوە چووە نزیك ئەو تاوێرانەی لەخوارەوەی كێوی عەرەفات هەن، چونكە سەركەوتنی كێوەكە سوننەت نییە و ئەو نیشانەش كە لەبەرزاییەكەیدا دانراوە لەسەر دەمی پێغەمبەر صلی الله علیه و سلم نەبووە و دواتر دانراوە بۆ ئەوەی نیشانەی ناسینەوەی كێوی عەرەفات بێت لەلای خەڵكی و هیچ پیرۆزییەكی نییە تاوێرە بەردێكی ئاساییە. (وجعل حبل المشاة بين يديه) واتە ڕێڕەوی پیادەی خەڵكی لەبەردەمیدا بوو یان خستیە بەردەمی خۆی. (واستقبل القبلة، فلم يزل واقفًا حتى غَرَبَتِ الشمسُ، وذهبت الصُّفرة قليلاً حتى غاب القُرص) واتە: ئینجا ڕوی لە قیبلە كرد و هەر بەو شێوە لەوێ مایەوە و تاكو خۆرئاوابوون لەوێ ڕاوەستا. بەڵام حاجی لەهەر جێگەیەكدا بوەستیت لە عەرەفە هەردرووستە لەبەر ئەو فەرموودە كە هەمووی عەرەفەی بە جێگای وەستان ناساندووە(ووقفتُ ههنا، وعَرَفةُ كلُّها مَوقِفٌ)رواه مسلم، حاجیانیش دەبێت لەوێ بمێنەوە تاكو دوای خۆرئاوابوون، بەڵام ئەگەر كەسێك پێش ئاوابوونی خۆر ناوچەی عەرەفە بەجێ بهێڵێت حەجەكەی درووستە بەڵام گوناهبار دەبیت...كۆتایی بەشی چوارەم. إحسان برهان الدین 9 ذو الحجة 1441 30 تموز 2020