ئایا تەڵیقینی مردوو دوای ناشتنی دروستە.؟

سەرەتا ئەبێ ئەو بزانین مەبەست لە تەڵقین، ئەوەیە لە دوای ناشتنی مردوو، کەسێک دابنێشێ لەسەر گۆڕەکەو  ئامۆژگاری مردوەکە بکات بە وشەی تەوحیدو هەندێ بابەتی تر بە ئومێدی ئەوەی سودی بۆی هەبێت. 
ئەم بابەتە وەک زۆرێک لە بابەتە فیقهیەکانی تر ڕای جیاوازی زانایانی لەسەرە، بەڵام ڕاجیایەکە لەسەر ئەو وتارە نیە کە لەسەر گۆڕ ئەدرێ بۆ زیندوان، چونکە ئەوە کارێکی دروست و پیرۆزە بە بێ جیاوازی. بەڵام لەسەر ئەوەیە کە مردوەکە بکرێت بە گوێگرو  قسە بۆ ئەو بکرێ، زانایانیش چوار بۆچونیان هەیە لەم باسەدا گەر بە وردی تەماشای بکەین، کە بەم شێوەیە:

#یەکەم: سوننەتە ئەو جۆرە تەڵقینەو هیچ کێشەیەکی شەرعی تێدا نیە. 
ئەم بۆچونە چەندین زانای ئیسلام بە پەسەندیان داناوەو کاریان پێ کردوە، لەوانە( ئیمامی نەوەوی، ئیبن و قودامە، ئیبن و حەجەر، ئیبن و سەڵاحی شارەزوری،  ئین و حەجەری هەیسەمی، ئیمامی قورتوبی، ئیبن الحاجب، سەعالیبی، جگە لە مانیش زۆر) هەر بۆیە شێخی غوماری لە حاویدا ئەفەرموێت:( استحبه جماعة من العلماء المالكية والشافعية والحنابلة). واتە: بەشێک لە زانایانی مالیکی و شافعی و حەنبەلیەکان بە سوننەتیان داناوە. 
وە لە کتێبی( فتاوى الرملي، ٢/ ٣٨) دا هاتوە، کە شمس الدين الرملي، بۆچونەکانی باوکی-شهاب الدين الرملي- تێدا کۆکردۆتەوە"سُئِلَ عَنْ تَلْقِينِ الْمَيِّتِ هَلْ هُوَ سُنَّةٌ أَوْ مَكْرُوهٌ، وَهَلْ هُوَ قَبْلَ الدَّفْنِ أَوْ بَعْدَهُ؟
فَأَجَابَ:بِأَنَّ تَلْقِينَ الْمَيِّتِ غَيْرِ الطِّفْلِ وَنَحْوِهِ سُنَّةٌ، وَيَكُونُ بَعْدَ دَفْنِهِ، وَعِبَارَةُ الشَّيْخِ نَصْرِ الْمَقْدِسِيِّ: إذَا فَرَغَ مِنْ دَفْنِهِ يَقِفُ عِنْدَ رَأْسِ قَبْرِهِ؛ كَمَا نَقَلَهُ النَّوَوِيُّ فِي أَذْكَارِهِ وَأَقَرَّهُ، وَيَدُلُّ لَهُ خَبَرُ الصَّحِيحَيْنِ عَنْ أَنَسٍ "أَنَّ الْعَبْدَ إذَا وُضِعَ فِي قَبْرِهِ وَتَوَلَّى عَنْهُ أَصْحَابُهُ أَنَّهُ يَسْمَعُ قَرْعَ نِعَالِهِمْ، فَإِذَا انْصَرَفُوا أَتَاهُ مَلكَان"الْحَدِيثُ، فَإِذَا أَخَّرَ التَّلْقِينَ إلَى مَا بَعْدَ الْإِهَالَةِ كَانَ أَقْرَبَ إلَى حَالَةِ سُؤَالِهِ". 

#بەڵگەکانیان
١- ئیمامی تەبرانی لە کتێبی( المعجم الكبير) دا هێناوێتی کە ئەبوو ئومامە لە سەرە مەرگدا بوو، فەرمووی : گەر من مردم بەشێوەیەک مامەڵەم لەگەڵ بکەن کە پێغەمبەر فەرموویەتی ئاوا مامەڵە لەگەڵ مردوەکانتاندا بکە، فەرمانی پێکردین و فەرمووی(إذا مات أحد من إخوانكم فسويتم التراب على قبره، فليقم أحدكم على رأس قبره، ثم ليقل يا فلان بن فلانة......). 
بەڵام ئەوەی پێویستە باسی بکەین ئەم فەرموودە قسەی زۆری لەسەرە لە ڕووی بەهێزی و بێهێزیەوە، کە کورتەی قسەکان ئەمانەن:
ئیمامی نەوەوی دەربارەی ئەفەرموویت(ضعيف). 
ئیمامی قورتبی( حديث غريب).  حافزی عێراقی( أخرجه الطبراني بإسناد ضعيف).
 ئیبن و حەجەری هەیسەمی( في إسناده جماعة لم أعرفهم).
 بەڵام ئیبن و حەجەری عەسقەلانی ئەفەرموێت( إسناده صالح). 
وە ئیبن مولەقین ئەفەرموێت(إسناده لا أعلم به بأسا). 
بەڵام ئەم فەرموودە لەگەل ئەوەی بێهێزە لەسەر قسەی ئەو زانا بەڕێزانە، بەڵام چەند فەرموودەیەکی تر پاڵپشتی دەکەن و بەهێزی دەکەن، کە لە زانستی فەرموودەدا پێی دەوترێ(شواهید). 
ئیمامی نەوەی ئەفەرمووێت( فهذا الحديث وإن كان ضعيفاً فيستأنس به). 
وە ئیبن و سەڵاحی شارەزوری ئەفەرموێت( ليس إسناده بالقائم لكن اعتضد بشواهيد). 
ئیبن و حەجەر ئەفەرمووێت( قواه الضياء في أحكامه وهذا هو الصواب لأن له طرقا وشواهيد). 
ئیبن و حەجەری هەیسەمی ئەفەرمووێت( الحديث ضعيف، اعتضد بشواهيد). 
٢- فەرموودەی لاواز لە هەندێ کاتدا کاری پێدەکرێت، بەتایبەت لەو کردەوانەدا کە لە کارە باشەکانن، ئەم بۆچونەش زۆربەی زانایانی فەرموودە ناسی لەسەرە. 
ئیمامی العجلوني ئەفەرمووێت" وقد اتفق علماء الحديث على المسامحة في أحاديث الفضائل والترغيب والترهيب". 
٣- کردەوەی موسڵمانان بوەو زاناکانیش  بە باشیان زانیوە، ئیمامی ئیبن و قەیم ئەفەرموێت( وقد سئل عنه الإمام أحمد فاستحسنه واحتج عليه بالعمل). 
وە ئیمامی العجلوني لە کتێبی( كشف الخفاء) دا ئەفەرمووێت"اسناده ضعيف، لكن عملَ به رجال من أهل الشام الأولين مع روايتهم له، ولهذا استحبه أكثر أصحاب أحمد، وكذا أكثر أصحابنا، ونسب ابن العربي العمل به لأهل المدينة). 
وە ابن حجر لە ( البدر المنير) دا، لە ئەبوو منصورەوە ئەیگێڕێتەوە کە فەرموویەتی" والسماح بالتلقين مأثور عن السلف". 
 #دووەم: دروست نیە خوێندنی ئەو تەڵقینە بۆ مردوەکە، بەڵام وتاردان بۆ زیندوان کارێکی ڕەوایە. 
ئەم بۆچونە بەشێک لە زانایانی لەسەر بوە لە کۆن و نوێدا، لەو زانایانە زۆربەی مالیکیەکان، وە ئیمامی ئیبن و قەیم و ئیبن قودامەش بە دروستیان نەزانیوە. 
ئیمامی سەنعانی لە کتێبی( سبل السلام) دا ئەفەرموێت( حديث ضعيف والعمل به بدعة ولا يغتر بكثرة من يفعله).

#بەڵگەکانیان
١- تەڵقین پەرستشەو هیچ بەڵگەیەکی دروست لەسەر کردنی نەهاتوەو ئەو فەرموودەی تەبەرانیش لاوازەو کاری پێ ناکرێ و هیچ فەرموودەیەکیشمان نیە کە ئەو فەرموودە لاوازە بەهێز بکات. 
٢- تەڵقین داهێنراوەو نە لەسەر دەمی پێغەمبەر و نە لەسەردەمی هاوەڵاندا نەکراوە، بەڵکو خەڵکی شام دایان هێناوە لە کاتی مردنی ئەبوو موغیرەدا. 
#سێهەم: کردنی تەڵقین ناپەسەندەو(مکروه) نەکردنی باشترە لە کردنی. 
ئەمە بۆچونی بەشێک لە زانایانی مەزهەبی حەنبەلیەکانە. 
#چوارەم: کردنی کارێکی ئاسایە(مباح) لە پاش بەخاکسپاردنی مردوەکە. 
ئەم بۆچونە ئیمامی ئیبن و تەیمەی لەسەر بوەو پێی وایە ئەم بۆچونە باشترینی بۆ چونەکانە. 
وە لە کتێبی ( المجموع) دا ئەفەرموێت "وتَلْقِينُهُ  بَعْدَ مَوْتِهِ لَيْسَ وَاجِبًا بِالْإِجْمَاعِ, وَلَا كَانَ مِنْ عَمَلِ الْمُسْلِمِينَ الْمَشْهُورِ بَيْنَهُمْ عَلَى عَهْدِ النَّبِيِّ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ وَخُلَفَائِهِ, بَلْ ذَلِكَ مَأْثُورٌ عَنْ طَائِفَةٍ مِنْ الصَّحَابَةِ؛ كَأَبِي أُمَامَةَ، وَوَاثِلَةَ بْنِ الْأَسْقَعِ؛ فَمِنْ الْأَئِمَّةِ مَنْ رَخَّصَ فِيهِ كَالْإِمَامِ أَحْمَدَ، وَقَدْ اسْتَحَبَّهُ طَائِفَةٌ مِنْ أَصْحَابِهِ، وَأَصْحَابِ الشَّافِعِيِّ, وَمِنْ الْعُلَمَاءِ مَنْ يَكْرَهُهُ لِاعْتِقَادِهِ أَنَّهُ بِدْعَةٌ, فَالْأَقْوَالُ فِيهِ ثَلَاثَةٌ: الِاسْتِحْبَابُ، وَالْكَرَاهَةُ، وَالْإِبَاحَةُ، وَهَذَا أَعْدَلُ الْأَقْوَالِ". 
پێیان وایە فەرموودەی تەڵقین لاوازەو هیچ بەڵگەیەکیش نیە لەسەر نەکردنی، بۆیە بە کراوەی ئەمێنێتەوە، چونکە فەرموودەمان هەیە باسی ئەوە ئەکات نزا بۆ مردوەکانمان بکەین، ئەم کارەش ئەچێتە بابەتی ئەو نزاو دوعا کردنەوە.
 
-پوختەی قسە:

سەرەتا ئەبێ ئەوە بزانین ئەسڵی تەڵقین کاتی ڕووح کێشانە، وەک پێغەمبەر ئەفەرمووێ لە فەرموودەی سەحیحدا"لقنوا موتاكم لا إله إلا الله". واتە: وشەی یەکتاپەرستی بدەن بە گوێی مردوەکانتاندا. رواه مسلم. 
پاشان ئەوەی بۆمان ڕوون بویەوە تەڵقینی مردوو دوای بەخاک سپاردنی، چوار بۆچونی زانایانی لەسەر بوو وەک باسمان کرد، من پێم وایە کردنی هیچ کێشەیەکی تێدا نیە، چونکە بەڵێ فەرموودەکەی تەبەرانی لاوازە، بەڵام فەرموودەی تر هەن کە بەهێزی دەکەن، وەک ابن حجر لە کتێبی( التلخيص الحبير، 2 / ٣١١) دا چەن فەرموودەیەکی هێناوە کە ئەم فەرموودە بەهێز دەکەن، وەک فەرموودەکەی عمرو بن العاص، کە ئیمامی موسلیم ئەیگێڕێتەوە( إذا دفنتموني غسنوا علي التراب سنَّا، ثم اقيموا حول قبري .....) وە فەرموودەکەی ئیمامی عوسمان کە ئەفەرموێت"  كان النبي إذا فرغ من دفن الميت وقف عليه فقال: استغفروا لأخيكم وسلوا له التثبيت فإنه الآن يسأل" رواه أبوداود بسند صحيح. 
ئەو وەستاندنەش بەشێکی زۆری نزایە بۆ مردوەکە. 
بۆیە گەر مامۆستایەکی بەڕێز ئەو کارەی کرد، نابێ سەر زەنشتی بکرێت و پێمان وابێت ئەو مامۆستا بەڕێزە بیدعەیەکی کردوەو غەیبەتی حەڵاڵ بکەین! کە بەداخەوە کەسانێک قوڵ نەبونەتەوە لە هەندێ بابەت زۆر جار بەو هۆیەوە بەرانبەیان بریندا ئەکەن. 
هەرچەندە کەسێک خۆی باوەری بە ئیسلام نەبێت، یاخود تا مردوە لە سەر بەرنامەیەکی خراپ ژیاوەو سەری بۆ خوای گەورە نەوی نەکردوە، هەزار جاریش تەڵقین بدرێ سودی پێناگەیەنێت.
    
✍️  شاخوان سيامنصورى